დასვენების დღეს, როცა ტფილისელები კომფორტაბელური ავტოებით
მიემგზავრებიან ქალაქგარეთ, ჩვეულებისამებრ ჰიპოდრომზე მივდივარ ხოლმე.
დოღის სეზონი მოთავებულია და ნასუქალ ულაყებს არას ავნებს საქართველოს
სამხედრო გზაზე გაჯირითება. ჰიპოდრომზე კარგად იციან ჩემი გარდაუვალი ვნება
ცხენოსნობისადმი.
«სეირა გნებავთ?» მეკითხება ნოშრევანი, ძველი მეჯინიბე.
«სეირა ჩინებული ცხენია, მაგრამ დაცდილი მაქვს, მანქანების ეშინია».
«ნავარდა?»
თავადვე დასძინა:
«ნავარდა ხიდზე გასვლას უფრთხის».
«დარდიმანდისათვისრას იტყვით?»
«ოჰო, დარდიმანდი ყველაზე მეტად დინჯი ულაყია, არც მანქანებს ეპუება,
ხიდზედაც უწყინარად გადადის».
დარდიმანდზე შეჩერდა ჩემი არჩევანი.
სამხედრო გზა ულამაზესია მსოფლიოს დიდ გზათა შორის, ხოლო დარდიმანდი,
ცხენთა შორის უსაჩინოესი.
ცხენოსნობა უდიდესი დასვენებაა ჩემთვის. როცა თავწვრილა, მკერდგანიერი,
მუხლმაგარი და ყურდაცქვეტილი ცხენი შემომხედავს შრომისაგან წელში
გადრეკილს, წინაპრების ჩემის უშრეტი ენერგია კვლავ იღვიძებს ჩემში, ასე მგონია
ხელახლა ვშობილვარ-მეთქი და ჯერაც არ მეგემნოს სიარულის, ხტომის და ჭენების
სიხარული ამ მშვენიერმიწაზე.
ვეფერები დარდიმანდს თელის ფოთლებისებრ პაწია ყურებზე, ქლიავისფერ
თვალებში შევცქერი და ჩემს სულში გადმოდის ის მოუღალავი ძალმოსილება,
ცხოველისათვის ასე ჭარბად რომ მიუცია დედაბუნებას.
მოხდა ისე, რომ ეს დარბაისელი დარდიმანდიც გაფიცხდა. ცხენი გალთმისანია,
მხედრის განწყობილებას შეიცნობს ხოლმე წინასწარ.
უწინაც ვმჯდარვარ დარდიმანდზე, იგი საქართველოს ჩემპიონია წმინდა
სისხლიან ულაყთა შორის, მრავალი დიდი ქალაქი ჰიპოდრომზე უსახელებია მას
ჩვენი ქვეყანა, ამიტომაც მოკრძალებულად ვექცევი.
მატარებლებით დავლილი აქვს საბჭოთა კავშირის დიდრონი ცენტრები.
შეჩვეულია ლოკომოტივების ბღავილს, ავტოების ზუზუნსა და ტრაქტორების
ბუბუნს.
როგორც ზოგიერთს, კაცთაგანს, ცხოველსაც ასე სჩვევია, როცა შენ
ქედმოდრეკილად ექცევი, მას ჰგონია, ჩემი ეშინია, თორემ რად მომეპყრობოდაო
პატივისცემით?
გახელდა დარდიმანდი და მეც ისეთ გუნებაზე ვარ, ყარაყორუმამდის ვივლი
თუნდაც გაბმული ჭენებით, მაგრამ ვზოგავ დარდიმანდის იშვიათ ტალანტებს. თავის მშვენიერს დიდრონ თვალებს უბრიალებს კრიალა ავტოებს, მუზმუზელა
საბარგულებს და ყოველ წუთში მზადაა გამიტაცოს, გადანთქას სივრცე.
მე არ ვამტყუნებ დარდიმანდს, ასე ხალაღებით რომ აუჩქროლდა მოუღალავი
ულაყის მდუღარე სისხლი.
ტფილისი თვალსა და ხელს შუა გაიზარდა, გადიდქალაქდა.
ლაპლაპებს უზარმაზარი კოცონი მთაწმინდაზე, ელავენ ელექტრონის
ლამპიონები, ჩელიუსკინელთა ხიდისა და სტალინის შესანიშნავ სანაპიროს გასწვრივ
ელექტრონის ბურთები ტივტივებენ მტკვარში, ჩაბღავიან გახელებულ ულაყს
თვალებბრიალა ავტოები ყურში, დაიზმუვლებენ და გარბიან გუდრონით მოგებულ
გზაზე.
ზუზუნებენ ქარხნის სირენები, გუზგუზებენ რაიონებისაკენ მიმქროლავი
ტრაქტორები, მხიარულად წკრიალებენ ველოსიპედები და დინჯი დარდიმანდი
იფხორება, ფრთხება, ჟამიდანჟამზე მოუსვენრად ფრუტუნებს დაღეჭავს ლაგამს.
ვეღარც საყბეური აკავებს, ვეღარც სამკერდე, დაითრევს გედის კისრისებრ
გადრეკილ ქედს და წამართმევს თავს.
ისევ მოვსდრეკ, დავიოკებ, მაგრამ განზე გოგვას მოჰყვება ერთბაშად,
დაიგრძელებს სადავეს უკითხავად და მოჰყვება ქევქევით სვლას.
ბოლოს მეც მომეღალა მკლავები, ნება-ნებას მივუშვი, ასე ვიფიქრე, გულს
შეიჯერებს-მეთქი ჭენებით მცირე ხანს.
დიღმის ბორანთან მოსწყდა ადგილიდან და გამიჭენდა. მივყევი
სულმოსწრაფებულ ულაყს და ასე მგონია, ათასი ცეცხლოვანი თვალი მოგვსდევდეს
უკან ქშენითა და ბუბუნით.
უმატა ჭენებას ცხენმა, გრძნობდეს დარდიმანდი თითქოს, რომ მანქანების
ქალაქში აღარაა უკვე ცხენის ადგილი, გარბოდეს იგი ტფილისიდან, სადაც მისი
ნათესავი დღეს თუ ხვალ სასტიკად დამარცხდება და მიქროლავდეს ქედფიცხელი
ულაყი, რათა დაღუპვას გადაარჩინოს თავისი ჯილაგი.
ქალაქის მიჯნები მოვათავე და ჩორთზე გადავიყვანეროგორც იქნა.
რაკი მოგვიანებით მომიხდა ტფილისიდან გასვლა, ამიტომაც განზრახული
მქონდა ავჭალიდან შემობრუნება ქალაქში და ამადაც აღარ მენახა ჩემი საყვარელი
სვეტიცხოველი.
თუმცა ამ ტაძრისათვის თვალის შევლება ყოველ დროში სანუკველია; დილით
ხვლიკისფერია იგი, მოუღალავი მზით გაშუქებული, შეღამებისას ოქროცურვილია,
ხოლო მწუხრის შემოდგომისას, თუ ვარსკვლავიანმა ცამაც დაადგა თვალი, ცას
მიეჭრება მისი მრუდე ჰარმონიით აღვსილი ხაზების ზესწრაფვა.
ჩემთვის საკმარისია ოდნავ, ოდნავ მაინც მოვკრა თვალი ცაში ატყორცნილ
სიმფონიას ლოდებისას, დეე, თუნდაც ჭენებით გამატაროს ქედფიცხელმა
დარდიმანდმა მის გვერდით.
წამიერად თვალი შევავლო მწუხრში განდგომილს და გავეცალო კვლავ.
სწორედ ავჭალასთან დამიფრთხა ცხენი.
ტრაქტორისათვის ფურგონი გამოებათ უკან, გაუსწორდა თუ არა,
მოულოდნელად შემოესმა მანქანის ბუბუნი, ისევ წამართვა თავი და გაჭენდა
საშინელის სისწრაფით.
მე ისე მიამა მისი თავაწყვეტილი ქროლვა, მაინცდამაინც არ მივეძალე და
მივუშვი სადავე. ზაჰესის ელნათურები ციმციმებენ მტკვარში. ამ ათასთვალა პოლიფემის
ნათელი მისდგომია ზედაზენის მთას, რომელიც დემონების საუფლოდ მიაჩნდათ
ძველ იბერიელებს ოდესღაც.
ჯვარის მონასტრის გასწვრივ ძლივს ავლაგმე დარდიმანდი.
წვებოდაღამე ზედაზენისა და სარკინეთის მთების უბეებში.
წვიმის შხეფები მხვდებოდა სახეზე.
მტკვარი შესდგომია პომპეუსის ხიდს.
გზა და ხიდი უცნაურ ფიქრს აღმიძრავს ხოლმე. ამ ხიდზე გაუვლიათ რომაელ
კონსულსა და მის ჯარებს, განა მარტო რომაელთა ლეგიონებს, − სარკინოზების,
სელჯუკიანების, ურუმთა და ირანელთა ურდოებს.
მტკვარზე ტივტივებს ეს ხიდი და იგი უკვე აღარაა დღევანდელისა და
გუშინდელის მტკიცე კავშირი. წარსულის უტყვი მოწმეა, დღევანდელობისთვის
სავსებით უხმარი. მუზეუმის ექსპონატად ვერ გამომდგარი და სადაცაა წალეკავს მას
მტკვარი, როგორც ქიმერას, მომავლისათვის მოუხმარებელს.
სატახტო ქალაქში მისასვლელის და მეკლიტის როლი გმირების ხიდს
წაურთმევია მისთვის, ისევე, როგორც ჩვენს საამაყო ტფილისს პირველობა
მცხეთისათვის.
უკვე მცხეთაში ვარ, ღრუბლებით წაგრაგნილი ცარგვალი დამხობია
სვეტიცხოვლის წვეტიან გუმბათს, კიდე-კიდე ქარვისფერი კალთები მოუჩანს ცას,
მრუმე ზუჩიან მწვერვალებზე ელავს ხანდახან.
სვეტიცხოველის გალავანთან თავდება ჩვენი ეპოქის ჩქამი და სინათლე, მის
წიაღში იწყება საუკუნო რიცხვით მეათე თავისი მრუმეღამეებითა და იდუმალებით.
კარიბჭესთან დავქვეითდი, რამდენიმე ლანდი ჩალიჩობდა ტაძრის შესავალთან,
ქუჩაში.
ექვთიმე თუ შინაა-მეთქი, ვეკითხები უქუდო ბიჭუნას.
ყმაწვილმა თავი გააქნია: აქ არავინ მეგულებაო ასეთი.
ვიღაც დედაკაცი მომეახლა თავსაფრიანი.
ე მანდ ეზოში ზისო ბერიკაცი, იმას ჰკითხეო.
ჭიშკარი შევაღე, დასადავებული ცხენი შევიყვანე გალავანში, მარცხენა კუთხეში,
ზედა გალავანზე მოშენებული შრამელის წინ წელში მოდრეკილი ლანდი იჯდა
ლოდზე.
ცხენიანად რა დამინახა ლანდმა, ზეწამოიჭრა, მომიახლოვდა.
რომელი ხარო? შემეკითხა განცვიფრებული.
ხმაზე შევიცანი ექვთიმე, მან კი ვერმიცნო, ვიდრე გვარი არვუთხარი ჩემი.
გაიხარა მოხუცმა, მარჯვენა მკერდზე მაკოცა, ისე, როგორც ოდიშელებს
სჩვევიათ ხოლმე. ცხენი ჩამომართვა და ხის კიბისაკენ გამიძღვა.
სიბერეს დაეპატარავებინა ისედაც ტანმორჩილი მოხუცი. ოცდაათი წლის წინათ
გალობას მასწავლიდა იგი. ძველ სძილისპირებს აგროვებდა, ძველ ხელნაწერებს,
ფოლკლორის ნიმუშებს, შელოცვებს, ზღაპრებს და ძველ მონეტებს.
ასეთი კაცები ჩვენი მუზეუმებისა და ძეგლების გარშემო დაფუსფუსებენ ხშირად,
ისინი ძველი კულტურის ნასუფრალით იკვებებიან.
ექვთიმე ჩემს მეხსიერებაში დარჩენილი იყო როგორც ქერა, სავსებით ქერა კაცი,
რომელსაც სიმინდის ხაშარივით ბრჭყვიალა, გრძელი ულვაში ჰქონდა. ახლა სავსებით თეთრი თმა მოსავდა მას და გრძელი, გრძელი წვერი, ისეთი,
როგორითაც პრიმიტიული მხატვრები ბიბლიურ ღმერთს ჰხატავდნენ ხოლმე
სოფლის ეკლესიებში.
ექვთიმე ჩემის დაკვირვებით ერთი მათგანია, რომელნიც ყველგან საჭირონი
არიან, მაგრამ ადგილზე მივლენ, მუდამ ზედმეტნი აღმოჩნდებიან ხოლმე. ისინი
მუდამ ახალსა და ახალს მიზანს ეძიებენ ცხოვრებაში, მაგრამ ვერსად პოულობენ
თავის თავს, რადგან მათზე ახდება ხოლმე ყოველთვის: «მრავალნი არიან რჩეულნი
და მხოლოდ ერთმან მოიხვეჭოს ნიჭი».
ზოგიერთი ადამიანი თავისი უმნიშვნელობითა ხდება შესამჩნევი, ამიტომაც იგი
მუდამ თვალში მხვდებოდა ხოლმე.
ხან გალობას ასწავლიდა ძველ-სენაკში, ხან ზუგდიდის მუზეუმის კუსტოსად
იყო, ქუთაისის პირველ კინოში გამგედ, ხანაც სტატისტად ქუთაისის თეატრში,
ნერონის ქანდაკების როლს ჩინებულად ასრულებდა სცენაზე, ათი წლის წინათ
ეთნოგრაფიულ ხოროებს დაჰყვებოდა, ერთ დროს ტფილისში ბუკინისტობდა, მას
მუდამ ჰქონდა სავსებით იშვიათი, ძველი წიგნები და სურათები. ერთ მშვენიერ დღეს
მის პაწია დუქანში საპარიკმახერო აღმოვაჩინე და ამის შემდეგ იგი გაჰქრა ჩემი
ჰორიზონტიდან.
მცხეთაში ჩასვლის კვირაძალში შემთხვევით გავიგე: სვეტიცხოვლის
მეთვალყურედ ყოფილაო თურმე.
დიდხანს ვისხედით მე და ექვთიმე აივანზე.
გაიელვებდა, მოიჭრებოდა ცაზე სვეტიცხოვლის სილუეტი, კვლავ
დაბნელდებოდა ირგვლივ, შეუდგებოდა ცას უცნაური ცახცახი, ახლა უფრო ძლიერი
გახდებოდა ელვათა კრთომა, ჯვარის მონასტერი გამოჩნდებოდა, ზედაზენისა და
სარკინეთის შავჯაგრიანი მთები.
იძალა ქარმა, აღმოსავლეთისაკენ გადალალა ღრუბლები, შემოდგომის ცა
მოიწმინდა და ისეთი კაშკაშა მთვარე დაადგა სვეტიცხოველს, როგორიც მაისში
მინახავს ხოლმე.
უსიტყვოდ შევსცქეროდი ბნელში მთვლემარე ტაძარს და მის გარშემო
მოჯარულ კბილოვან ქონგურებს. ღამურები უკანასკნელ ფერხულს უვლიდნენ
ეზოში და ისეთი უცნაური მყუდროება იდგა ირგვლივ, თითქოს დროსაც
დავიწყნიაო სრბოლა.
თავზე დაადგა ტაძარს მუქლურჯი ცარგვალი, რომლის ქუბებს გალავნის
ქონგურების ნაჩრდილები ისე ხატავდნენ, როგორც გიშრისა და იასპის აჟურებს.
რაც უნდა დიდი ქმნილების წინაშე იდგე, თვით უმნიშვნელო ადამიანიც მეტ
ყურადღებას მოითხოვს შენგან.
მე გამოვკითხე ექვთიმეს თავისი ცხოვრების ამბავი. იჯდა ტაძრის ჩრდილისაგან
წარმომდგარბნელში ჩია მოხუცი და მომითხრობდა.
ეს იყო ტრაგედია ისეთი ადამიანისა, რომელსაც მრავალი რამ აინტერესებდა და
ყურადღების დაფანტულობის წყალობით ყველგან მოსცარვოდა ხელი.
უკანასკნელად ათი წელი დაუყვია მცხეთაში ამ უცნაურ კაცს, რომელიც ყოველ წელს
სამ სამსახურს იცვლიდა ხოლმე.
ამჟამად ნუმიზმატიკით ყოფილა თურმე გატაცებული.
ადგა, ოთახში შევიდა, ჭრაქი გამოიტანა და პაწია ქისა, მონეტებით სავსე. ეს
ფულები საქართველოს მუზეუმს უნდა ვუანდერძოო სიკვდილის წინ. ძველკოლხური სპილენძის მონეტები მაჩვენა, თამარის, რუსუდანის, ლაშა
გიორგის, დავით ნარინისა და ერეკლე მეფის თეთრები. ეს ყველაფერი დმანისის,
უფლისციხის და გელათის სანახებში ჰქონია ნაპოვნი.
ექვთიმეს მოძრავი ბუნების ამბავი რაკი ვიცოდი, გამოვკითხე: მცხეთიდან თუ
აპირებ-მეთქი ადგილის გადანაცვლებას სადმე?
«ვისთან ან სად წავიდე, შვილო?
ორი წყება ცოლ-შვილი მიწას მივაბარე ამ ოცი წლის მანძილზე. უკვე
მიხრწნილებაში გადამდგარი ვარ.
ერთადერთი, რაც ცოტა, სულ ცოტა მაკავშირებს ამ ცხოვრებასთან, ეს არის ამ
ტაძრისადმი სიყვარული წარუხოცელი. აქ ვჩალიჩობ, შვილო, ამ საყვარელი
ქმნილების ჩრდილის ქვეშ, ვუვლი ამ შესანიშნავ ტაძარს და იგი ჩემს თვალში ღვთის
სახლი როდია, არამედ დიდი ხელოვნების იგავმიუწვდენელი ქმნილება, რომელიც,
როგორც ხედავ, თვით ღმერთზე უფრო ხანგრძლივი აღმოჩნდა.
ასე დავდივარ, დავბორიალობ, შვილო, ჩვენს წინაპართა საფლავებსა და
აჩრდილებს შორის. წრეულს დაიწყეს ამ ტაძრის შეკეთება, იმ ხარაჩოებს ხომ ხედავ,
გუმბათზე რამდენიმე სარკმელია კიდევ ჩასადგმელი, ველური მტრედები ჩადიან
ტაძარში.
მეც დავდივარ, სკორეს გადავაცლი ხოლმე ვახტანგ გორგასალისა და ერეკლე
მეორის საფლავებს.
განა ჩემისთანებს გაუწირავთ თავი ამ ტაძრისათვის? ცამეტი საუკუნის
მანძილზე აწყდებოდნენ მის გალავანს მტრის ურდოები.
სარკინოზი აბულ-ყასიმი ეძგერა მას პირველად, შემუსრა და აქლემთა თავლად
გახადა იგი, აღადგინეს, შემდგომ ამისა, სელჯუკმა ალფ-ასლანმა იავარჰყო იგი,
კვლავ აღადგინეს და თემურ-ლენგმა დაანგრია ისევე, შაჰ-თამაზმა და შაჰ-აბაზმა
მილეწეს მრავალგზის.
მერმე ის იყო მთელი საუკუნე აწვიმდა ტაძარს, ახალ დროშიაც კაცს არ
მოჰგონებია მისი შეკეთება, მხოლოდ საბჭოურმა ხელისუფლებამ, ვენაცვალე მას,
გადაახურვინა იგი წრეულს და გალავნის ქონგურები შეაკეთეს, ჩრდილოს ფასადზე
ხარაჩოები ჯერაც არ მოუხსნიათ, გუმბათის სარკმელებშიაც ჩასდგნენ ამ დღეებში
თითო მტკაველა მინას და ჩემი აქ ყოფნის მიზანიც აღსრულებული იქნება კიდევაც,
შესაძლოა ჩემი ცხოვრებისაც»... (ეს სიტყვები მცირეოდენის გულის ტკივილით იყო
ნათქვამი მის მიერ).
«ხვალ დილას აჰყევი იმ ხარაჩოებს და ისეთ რამეს გიჩვენებ, რაც შთაგონებით
აღგავსებს უთუოდ.
მე ასე მესმის, შვილო, მწერლობა გმირობის გამოსარჩლებაა მხოლოდ,
მიჩქმალული გმირობის ქომაგია მწერალი და სხვა არაფერი.
ჩრდილოს კედელზე ერთი წარწერაა და ქანდაკი ორი კაცისა. შენი თვალისა და
მარჯვენის საქმე იქნება ეს, თუ როგორ ამოიკითხავ ცხრა საუკუნის მანძილზე ქვაში
ჩაკირულ საიდუმლოს დღემდის შეუცნობს».
*
იმ ღამეს აივანზე მოვისურვე წოლა. გათენებამდის მოუსვენრად ვბორგავდი,
ცხენის მიერ გაღებული ჩქამი მესმოდა ძილში, დარდიმანდი ფრუტუნებდა, ფეხებს
აბაკუნებდა და ტკბილად, ტკბილად ახრამუნებდა თივას, თანაც პირქვე დამხობილი
ბნელში, გათენებას ვნატრობდი, აღთქმული საიდუმლოს მალე შესაცნობად. ცისკარმა ყური ამოჰყო თუ არა, შოშიებმა ასტეხეს ჭყიპინი. მერმე ის იყო თავზე
წამომადგა მზით გაბრწყინებული, ხვლიკისფერი სვეტიცხოველი; იგი ისეთი
მშვენიერი იყო იმ დილას, როგორც არასოდეს მინახავს მანამდის.
ავყევი ხარაჩოებს ჩრდილოსფასადზე.
ადამიანის მარჯვენა გამოუხატავს კედელზე ოსტატს. გონიო უპყრია მას.
იქვე წარწერაა ასეთი:
«ხელი მონისა არსაკიძისაჲ, რათა შეუნდოთ».
შორიახლოს უცნაური ქანდაკია ორი კაცისა.
ერთი, უწვერული ჭაბუკია, ქართულ ჩოხაში მორთული, ხოლო მეორეს,
სახედაღრეჯილ მოხუცს, პირი დაუბჩენია ვაგლახად. სპარსული სამოსი აცვია და
გულბოროტების იერი გადაჰკრავს სახეზე.
როცა ხარაჩოებიდან ძირს ჩამოვედი, ჭრუტა თვალებით მიღიმოდა მოხუცი.
«ეს უწვერული კონსტანტინე არსაკიძეა, ხოლო ჩაქუჩიანი მოხუცი, მისი ოსტატი
ფარსმან სპარსი.
კიდევ გაჩვენებ ერთი კაცის სახეს, ამ ჩვენ დრომდის მკრთალად მოღწეულს».
დიდხანს აფათურა ხელები უბეში, ბოლოს ძველთაძველი მონეტა ამოიღო
ქართული.
ცხენოსანს შავარდენი უზის მარცხენაზე და ასომთავრულით წარწერილია ზედ:
«მეფეთ მეფე გიორგი − მესსიის მახვილი».
ეს იყო და ეს.
წელიწადზე მეტია, რაც ეს ამბავი ჩემს სულში სდუღს, ბოლოს იგი დაიწრიტა,
ჩემს წარმოდგენაში შედედდა, სიტყვამ ხელ-ფეხი შეისხა და გადმოინთხა ქაღალდზე,
როგორც ნათელი მითი, საუკუნოთა არმურიდან გადმონაჟონი.
I
სწორედ იმ წელს, როცა გიორგის ბრძანებისამებრ სამი ეკლესია მოათავა
ფარსმან სპარსმა სამცხეში, საქართველოს ჭილყვავი შემოესია.
მეხის ღრუბელივით დააბნელა მან აღმოსავლეთი, შირვანიდან წამოსული ქვემო
ქართლს მოედო, მტკვარს აღმა აჰყვა და ბასიანამდე გააოხრა ნათესი.
ახმობინა მეფემფარსმანი და უბრძანა მოესრა სირი.
ტფილისი იმჟამად სარკინოზებს ეპყრათ, ფარსმანი ამირას კარზე იყო ნამყოფი,
გიორგის მამას, ბაგრატ კურაპალატს ტყვედ ჰყავდა იგი, ჯერ კიდევ სიყრმეში
ჩამოყვანილი.
ქვისმთლელთა და კირითხუროთა უხუცესი, იდუმალთა მიმთხრობი იყო
ფარსმანი, არაბულ ალქიმიაში ფრიად განსწავლული, უებარი
ვარსკვლავთმრიცხველი, შესანიშნავი აქიმი, უცნაური მეწამლე და მჩხიბავი.
ფრიად ბნელ ამბებს უკავშირებდნენ მის სახელს ცრუმორწმუნენი, იმასაც
ამბობდნენ, გველი ჰყავსო ფარსმანს ლაგამამოდებული და ზედმჯდომი დაჰქრისო
იგი არაგვის ჭალებში. სამი კვირის მანძილზე ამზადებდნენ წამლებს ფარსმანი და
მისი შეგირდები, ბოლოს ჯადოსნურირამ სითხე შეკაზმეს, მამასახლისებს დაურიგეს,
ლეშები დააწამლინეს და ხეებზე გაატანინეს.
გაუმაძღარი სირი მიეტანა მძორს და მოისრა სრულიად.
შემდგომ ამისა, წლის მიწურულამდის მშვიდობა სუფევდა საერისთავოებში,
ბერძენთა კეისართან მტკიცე ზავი შეიკრა, ბაგრატ კურაპალატის მიერ მრავალგზის
გვემული განძელი ფადლონი ხარკს აძლევდა მეფეს; ამ მაგალითით დაშინებულიტფილისელი ამირაც გატვრინული იყო, სარკინოზები ჯერ კიდევ ბოგინობდნენ
შურის ციხეში.
გულმოცემული გიორგი დადიოდა აფხაზეთსა, სამცხესა და ქართლში, აგებდა
ციხე-ქალაქებს, აგარებს და ეკლესიებს, ხანმოკლე ზავის დროს ხანგრძლივი
ომებისთვის ემზადებოდა.
ახალ წელს მცხეთაში იყო ტაძრეულითურთ გიორგი, კათალიკოსმა
მელქისედეკმა უთენია უკვლია, საწოლის დარბაზს მოადგა ოქროითა, ვერცხლითა
და ბროწეულებით გავსილი ხონჩით, კლარჯეთიდან ჩამოტანილი ძელიცხოვლის
ჯვარი მიართვა, პატიოსანის თვლებით მოოჭვილ ლუსკუმაში ჩადებული, და
ძვირფასი ხატი ამინაშატისა.
დილიდანვე ეწვიენ მეფეს ერისთავნი, ზვიად სპასალარი და მსახურთუხუცესი,
მანდატურთუხუცესი და მსაჯულთუხუცესი, ეზოსმოძღვარი და ჩუხჩარხი,
მოლარეთუხუცესი და მეღვინეთუხუცესი. მენადირეთუხუცესმა სამი ქორი მიართვა
ფოლადისფერი, შვიდი შავარდენი ლაზიკიდან ჩამოყვანილი, ერთი თავიც ველური
ეშვისა სავსებით მოოქროვილი.
მერემეთუხუცესმა და სამმა ერისთავმა შვიდ-შვიდი ცხენი თვითეულთა.
ერისთავებმა ისრებიც მოართვეს მეფეს, მსხვილნი ბოძალნი დიდნადირთათვის,
ქეიბურნი მხეცთათვის, ხარჩა და ქიბურჯი ფრინველთათვის, დიდ-დიდნი კაპარჭნი
საომარნი.
მოიდო მთელი კონა ისრებისა ბანჯგვლიანმა მამამზე ერისთავმა, რომელსაც
ლომკაცად უხმობდნენ თავისი დიდი ანაგობისა და ვაჟკაცობის გამო, ჭრელი და
მჭრელი თვალები ისარივით მიაჭდო ტახტზე მჯდომარეს და წარმოსთქვა:
«მრავალჟამიერ ჰყოს დამბადებელმან ყოველთამან მეფობა შენი და ისარნი ესე
გულსა შინა განერთხოს მეფობისა შენისა ორგულსა. წყეულიმც იყოს ყოველი
გულბოროტი და ქვეგამხედვარი ტახტისა შენისაი». გიორგი მდუმარე იყო
ბუნებითგანვე, კაცი არამეტყველი, მაგრამ ფრიად დაკვირვებული. მან ხმალივით
შეაგება მზერა ისრიმისფერ თვალებს, დაფანჩვულ, თეთრ წარბებქვეშ
თრითინებსავით აწრიალებულთ, შემდგომ ამისა, სპასალარისაკენ გადაიტანა მზერა.
თავმოდრეკილი იდგა ზვიად სპასალარი, წარბშეუხრელად ისმენდა მამამზის
სიტყვებს და აგურის იატაკს დასჩერებოდა რაღაც უცნაურ ფიქრში წასული.
უზარმაზარი ხმლის ვადას მოსჭიდებოდა მისი ფაჩვუნიერი მარჯვენა. (ყველანი
უხმლოდ იდგნენ გარშემო, მხოლოდ მას ერტყა დარბაზობის დროს ფოლადის
ჯავარდენი).
პურობა მოთავდა და ნადიმი დაიწყო თუ არა, მონადირეთუხუცესმა,
ბაზიერებმა და მარეკებმა ერისთავების მიერ მორთმეული ცხენები წაასხეს მეფის
ნაკრძალში, ხმლით დააყრევინეს თავები და ნაკრძალი გამოჰკეტეს ირგვლივ.
ღამემ შემოუსწრო ნადიმს, მემაშხალეთა მაშხალები აანთეს, მეჭურჭლეთ
სამაშხალე ქონი და ალყა შემოზიდეს დარბაზში.
მეფეს მოლხენა ეწადა იმ საღამოს, მაგრამ სპასალარის მოწყენით მდუმარებამ
გუნება გაუფუჭა ანაზდად.
ნაშუაღამევს გაიყარნენ დარბაზისერნი, ორი მემაშხალე ანთებულის
მაშხალებითა კათალიკოსს წარუძღვა წინ, თითო-თითო სამთავე ერისთავთა.
მეფემ ღამენებისა უსურვა სტუმრებს, ზვიადს წამუყო, მემაშხალენი დაითხოვა
და წინ დაისვა სპასალარი. სრული მყუდროება სუფევდა დარბაზში, თაფლის სანთლები ბჟუტავდნენ
ნიშებში, ნასამურევზე ლოყები შეფაკლოდა ჭაბუკ მეფეს, მაგრამ უგუნებობა ვერ
დაეთრგუნაღვინოს.
მცირე ხანს იდგნენ ორივენი ასე მდუმარედ. ჭოტის ხმა მოდიოდა კათალიკოსის
ბაღიდან, გუშაგები ჰყივოდნენ უვარსკვლავო ღამეში.
თავი აიღო გიორგიმ, ჯიქურად შეხედა სპასალარის შავადშეყრილ წარბებს და
უგუნებობის მიზეზი ჰკითხა.
არ მინდოდა ახალ წელს უხიაგ ამბავთა მოხსენება მეფისათვის, თავი იმართლა
ზვიადმა, აწ შუაღამე გადასულიაო და ამიტომაც უამბო შემდეგი: სწორედ წინა დღით
მსტოვარებს უცნობებიათ აქ მოთხრობილი მისთვის:
კვეტარის ერისთავს თალაგვა კოლონკელიძეს ძალით უთაყვანებია ფხოველნი
და დიდონი, მათ აჰყოლიან ძურძუკნი და ღალღაი და ის თემები, რომელნიც
ტილიჭამიათა მეზობლად ბინადრობდნენ მაშინ.
არაგვის ხეობაში შემოჭრილან საერთო ჯარით; ციხეებს შემოწყობიან,
უბრძოლველად გაუტეხიათ ციხისთავები, რადგანაც ყველგან შინაკაცები ჰყოლიათ
წარმართთაგანნი თურმე.
მამამზე ერისთავის ერთადერთი ვაჟი ჭიაბერი გუდამაყარში შებრძოლებია
კოლონკელიძეს, მაგრამ უვნებლად უკუქცეულა და ქორსატეველას ციხეში ჩაკეტილა
მცირედის ჯარით.
არც ის დაუმალავს ზვიად სპასალარს, ამ შეტაკებისას მხოლოდ ცამეტნი
ფხოველნი დაუკოდნიათ ისრით და შვიდნი არაგველნი საკმაოდ მსუბუქად.
შემდგომ ამისა, შესევია თურმე კოლონკელიძე თავის ლაშქრით არაგვის ხეობას,
ეკლესიები გადაუბუგავს, ხატები შეუმუსრავს, ხუცები და ბერები სამრეკლოზე
დაუკიდნია თოკით, ბორცვებზე ბომონები აღუმართავთ კვლავ, არაგველებიც
შეერთებიან ფხოველთა და მათთა მიმყოლთა, ღამეები უთევიათ კერპებისათვის,
ძენი და ასულნი შეუწირავთ უძველესს წესისამებრ.
სამი დღე და ღამე როკავდნენ თურმე ბომონების წინაშე და გამარჯვებას
ზეიმობდნენ ლუდით გალეშილი ბრბოები.
ეს მომხდარა სწორედ იმ დღეს, როცა მამამზე ერისთავი მეფესთან სადარბაზოდ
გამოემართა.
თავი ჩაჰქინდრა გიორგიმ პირველმა, ამ ამბის შემცნობმა. თვალწინ დაუდგა
მამამზე ერისთავის ისრიმისფერი თვალების ყალბი ციმციმი. როგორი
ნირშეცვლილი ეჩვენა მას მამამზე ერისთავი იმ წუთში? ნუთუ მამამზე იყო იგი, თუ
სატანა ჩასვლოდა მას გვამში?
მერმე ვინ?
ბაგრატ კურაპალატის განუყრელი მეგობარი, ფადლონ ამირასთან ომებში,
შირიმნის ბრძოლაში გიორგისთან ერთად მრავალი ჭირის გადამხდელი.
განა მამამზე არ უდგა გიორგის მხარში, როცა «განდგა ქვეყანა, ჰერეთ-კახეთისა
და დადრობითა აზნაურთათა შეპყრობილ იქმნენ ერისთავნი».
ბოლოს ესეც მოაგონდა გიორგის, ნიალის ველზე ბერძენებთან შეტაკების
პირველი ღამე ჭაბუკმა მეფემ ხმლით გაჰკვეთა ბერძენთა მთავარსარდალი,
შემოაბრუნა ცხენი თუ არა, ბერძენმა მხედარმა თორიანი ცხენი გამოუკლა მეფეს და
მარჯვენა წვივი გაუგმირა შუბით.
ისკუპა მამამზემ ცხენიდან, ბალღივით აიყვანა ხელში ჭაბუკი გიორგი, საკუთარ
ცხენზე შესვა, ხმალს ხელი გაივლო და ისე დაიფრინა მტერი, შავარდენი დარევიაო
ღალღათა გუნდს. ახალ წელს იმავე მამამზემ ისრების კონა აიღო ხელში და ლიქნიდა ურცხვად
მეფის წინაშე, ერთგულებას ეფიცებოდა.
კარგი ხანია იცოდა გიორგიმ, რომ არც მამამზე და არც მისი ვაჟი ჭიაბერი
გულით ქრისტიანები არიყვნენ.
საქართველოს მეფისათვის თვალისასახვევად ხატებითა და ჯვრებით ჰქონდათ
მორთული ქორსატეველას ციხე-დარბაზი და კარის ეკლესია. მიუვალს მთებში
წარმართული ბომონები ჰქონდათ მუხოვანებში აღმართული და იქ ლოცულობდნენ
თავათ.
მსტოვრებს ეს ამბავიც ეუწყებინა სპასალარისათვის: კვეტარის ერისთავს
კოლონკელიძეს, მამამზესა და ჭიაბერს პირი შეეკრათ გიორგის წინააღმდეგ.
ეს არ იყო ოღონდ დადგენილი, ვინ იდგა მათ უკან? ტფილისელი სარკინოზების
თივას, თუ ბიზანტიის კეისარი, ბასილი, რომელსაც ბასიანს გადაღმელი ქვეყნები
წაართვა გიორგიმ ოდესღაც.
შესაძლოა ამირა ან ბასილი?
ან ორივენი ერთად?
გიორგის ისიც მოხსენდა, რომ თალაგვა კოლონკელიძის მხოლოდშობილი ქალი,
პიმრმშვენიერი შორენა, აკვანშივე დანიშნული ჰყოლია ჭიაბერს.
ეკლესიების შემოუსვრა მხოლოდ ნიადაგის მოსინჯვას მოასწავებდა.
გაზაფხულზე მამამზე და თალაგვა დამზახლდებოდნენ და საერთო ძლით
შემოეწყობოდნენ უფლისციხეს.
გიორგი შორს ჭვრეტდა ფრიად. მან კარგად უწყოდა, რომ ქრისტეს სჯული
საფარველი იყო ამ შემთხვევაში.
თავათ გიორგისაც შერყეული ჰქონდარწმენა.
არაბი ბაზიერნი უწვრთნიდნენ მას მიმინოებს, ხოლო ფარსმან სპარსთან
ღამეული საუბრების დროს იგი დიდის გულისყურით ისმენდა მისგან პლატონის
სწავლას სულთა გადავლენისათვის.
ვარსკვლავებს უთვალთვალებდა ასტროლოგი მეფე ღამღამობით, ვინ იცის, ეგებ,
მზეგადასულთა სულნი იყვნენო იგინი?
მიუხედავად ამისა, ქრისტიანობის ქომაგად ითვლებოდა გიორგი და მის
ზარაფხანაში მოჭრილ თეთრზე ასე ეწერა: მეფეთ მეფე გიორგი − მესსიის მახვილი.
კეისართან ზავის დარღვევას გაურბოდა გიორგი, თავის მხრით
ბიზანტიისათვის თვალის ასახვევად დაუცხრომლად აგებდა ქრისტიანულ ტაძრებს
და მახვილით ავრცელებდა მთელს კავკასიონში ქრიტეს სჯულს.
ახლა მიხვდნენ გიორგი და ზვიადი მამამზე ერისთავის დარბაზობის ნამდვილ
მიზეზს.
დასაზვერავად გამოეგზავნა ვაჟს ეს საპატიო სტუმარი. გიორგის შეეძლო
ახალწლის მეორე დღესვე თვალები დაეთხარა მამამზისათვის, ჭიაბერისა და
კოლონკელიძის წინააღმდეგ ჯარი გაეგზავნა, ვიდრე პირველი თოვლით
შეიფიფქებოდნენ მთები, მაგრამ ჭიაბერი ახლადმობრუნებული იყო ბიზანტიონიდან,
სადაც იგი თურქებთან ბრძოლაში შველისათვის ოქროს მუზარადითა და
«არხეგოსის» სახელწოდებით დააჯილდოვა კეისარმა.
ჭიაბერმა ბიზანტიონიდან დაბრუნებისთანავე ღალატით მოაკვლევინა ოვსთა
მეფე და ძალით ითაყვანნა ოვსნი; შეუდარებელ მეომარსა და მოჯირითეს დიდი
სახელი ჰქონდა გავარდნილი მთელს კავკასიონში. ზვიად სპასალარი გულდინჯი მრჩეველი იყო, არც თუ გიორგის სჩვეოდა დიდ
საქმეთა ხელაღებით გადაწყვეტა. ამიტომაც დასთქვეს: მხოლოდ მეორე დღეს
გამოლპარაკებოდნენ მამამზეს.
თანაც დაადგინეს, გადაცმული ბერები გაეგზავნათ ფხოვში და გამოერკვიათ
სარკინოზების ამირა ურევდა ამ საქმეში ხელს, თუ ცბიერი კეისარი ბასილი?
II
იმ ღამეს მოვიდა საშინელი თქეში, ნაშუაღამევიდან წვიმდა დაუცხრომლად.
შემოდგომის პირველი სუსხი ჩამოდგა. შირიმნის ბრძოლაში მიღებული იარა
განუახლდა გიორგის. ფეხი ასტკივდა, მაგრამ წინაპართა წესის დარღვევა არ ისურვა
და წინაღამის უძილარმა უთენია ითხოვა ცხენი.
ზარდახანის მოლარემ აღვირი მოართვა, ლაგამი ამოსდო ოქროსფერ ულაყს,
მერმე ზარდახანის მეჯინიბე მიეჭრა, საყბეური შეუსხა, ზარდახანის მოლარემვე
შეუდგა უნაგირი.
შეჯდა მეფე და ზარდახნისუხუცესმა მათრახი მიართვა.
დაწინაურდნენ აჩუხჩი და ზარდახნისუხუცესი.
გიორგიმ ცხენს მათრახი სწყვიტა, უკან გამოუდგნენ სამივე ერისთავნი,
მერემეთუხუცესი, მენადირეთუხუცესი და ბაზიერნი.
ატყდა ბუკის ცემა მეფის ნაკრძალში. სპილენძის დაფდაფებს სცემდნენ
მეითარები და მარეკები. უცნაურისღრიანცელით მოსდებოდნენ ტყეს.
ნადირმა შორს გაიტყუა მადევრები, შორიდან, ძლიერ შორიდან ისმოდა მათი
გამალებული ყეფა და გნიასი.
გიორგის და მის ამალას ადგილის გამოცვლა ეწადათ, მაგრამ ხევს გაღმა
კბოდეები და ქარაფები იყო, ხევში უსიერი ჭოჭი და სადები, გაუვალი კატაბარდები
გზას უღობავდნენ მხედრებს.
ფეხით სვლა იყო საჭირო, ცხენზე ჯდომამ უარესად აატკივა მეფეს წვივის იარა,
ამიტომაც ვეღარბედავდა დაქვეითებას იგი. მამამზემ თათბირი მიაწოდა ასეთი:
მხარმარჯვნით ხევია ერთი, იმ მთის ცხვირის გადაღმა მდებარე, მადევრები
უცილოდ ამ ხევში შემოაბრუნებენ ოტებულ ნადირს. დასავლეთისაკენ ქარაფები
ახლავს იმ ხევს, როცა მადევრები მოსდევენ მხეცს, იგი იოლი გზით გარბისო მუდამ,
არ ეტანებაო არასდროს ქარაფს. იმ ხევის ყელთან დავუხვდეთ და არ აგვცდებაო არც
ერთი.
გაიზიარეს მამამზის რჩევა. სადებს შორიდან მოუარეს, ნეკერჩხლის ტყე
გადალახეს ცხენდაცხენ.
მოუახლოვდნენ ხევის ყელს და ისევ ატყდა მადევრების ყეფა, მარეკებმა უმატეს
ღრიანცელს. ჯერ მუხნარიც არ გაეარნათ მხედრებს, აშრიალდა ერთბაშად ტევრი,
ცხენისებური თქარუნი მოისმა ანაზდად, მიწისპირზე გადაირბინა მგელმა.
ახლა მეორე მოძუნძულებდა ხევდახევ, კვლავ ისმოდა ცხენისებური თქარუნი.
კატაბარდებში გაიელვა ცეცხლოვანმა თვალმა, მშვილდი მოზიდა გიორგიმ და
პირველი ქეიბური ესროლა გულდაგულ. ძაღლივით დაიყეფა რაღაცამ, დაიგმინა და
მოისმა ბრაგვანი სულ ახლოს, კუნელის ჩირგვების გადაღმა.
დაქვეითდა მამამზე ერისთავი, ბირკებიან ჯაგებში გადაიჭრა, დიდხანს
დაბობღავდა კატაბარდში და მერმე გიორგიმ თვალი ჰკიდა − ღიჭიანიდან გამოვიდამამამზე, მხარზე უზარმაზარი მგელი შეეგდო. ტყისკაცსა ჰგავდა ბირკით მოცულ
ტყავკაბაში გამოწყობილი.
თავისი მშვენიერი თეთრი კბილები შემოანათა გიორგის და მოაძახა:
«ეს ერთი და სხვა ათასი, მეფეთ მეფეო».
ესა სთქვა და გიორგის ცხენის ფერხთით დააგდო ნანადირევი. ისევ ასტეხეს
მარეკებმა დაფდაფების ცემა, მენადირეთუხუცესის დიდი ბუკი ისმოდა სულ ახლოს.
ნეკერჩხლის შტოებს ლეწავდა ირემი, მოანგრევდა ტყეს და მოჰქროდა
გამალებული, სჩანდა მადევრები მოსდევდნენფეხდაფეხ.
მხედრებმა შენიშნეს ადამიანის ორანი რომ იგრძნო ნადირმა, −
მხარმარჯვნისაკენ გადაუხვია, სწორედ იმ სადებისკენ, რომელსაც შორიდან მოუარეს
მეფემ და მისმა ამალამ ხევის ყელამდის მოსვლისას.
დიდებულებმა არ ინდომეს თავათ გამოდგომა, რადგან ცხენდაცხენ ვერ
მიყვებოდნენ; გიორგიმ ცხენიდან ჩამოხტომა დააპირა, მაგრამ მამამზემ აღვირში
უტაცა ხელი.
უარესად გაგიმიზეზდებაო ნაიარევი ფეხი, ნუ იქმო, აფიცებდა ბაგრატ
კურაპალატის სულს.
მეფე დინჯად იჯდა მშვლის ბეწვის უნაგირზე და შესცქეროდა მამამზის
ისრიმისფერ თვალებს. მის მუდარაში იმდენი სიწრფელე და მამაშვილური
რუდუნება ისმოდა, გაოცდა გიორგი.
ძველი მამამზე მოაგონდა, შირიმნის, ფანასკერტის და ნიალის ომებში
თანამებრძოლი, ბაგრატ კურაპალატის უერთგულესი ყმა და მისივე სიყრმის
მეგობარი.
ახლა კი ეჭვი შეეპარა გიორგის, ეგებ სტყუოდნენ მსტოვარები, მამამზე უბრალო
იყოსო კოლონკელიძისა და ჭიაბერის მიერატეხილ ამბოხში.
ცხენიდან არ ჩამოვიდა და გადასწყვიტა იმ წუთშივე დაემარტოხელებინა
მამამზე, ძმურად, მამაშვილურად გასაუბრებოდა, გამოეკითხა ჭიაბერის განდგომის
მიზეზი.
შემდგომ ამისა, სახის გამომეტყველებით, ან ხმის ნირით გამოარკვევდა მეფე,
თუ რა წილი ედო თავათ მამამზეს ამ საქმეში?
ბოლოს ხომ შესაძლოა, მამამზე იმადაც წამოსულიყო საახალწლოდ მეფესთან,
რათა თავათ ემხილა საკუთარი ვაჟი.
ამიტომაც დაითხოვა დანარჩენი ერისთავები. მენადირეთუხუცესს უბრძანა
სადებისაკენ გამოსდგომოდნენ ირემს, ნეკერჩხლის ტყეში ეძიათ ნაკვალევი მისი.
მე და მამამზე ხევის ყელთან დავრჩებითო მარტო.
ხევის ყელისაკენ მიაბრუნეს ცხენები ორთა. მეფეს ნაბიჯით მოჰყავდა ულაყი,
თანაც გულმოდგინედ ეძებდა პირველ სიტყვას საუბრის დასაწყებად.
მის გულში რიალებდნენ სიტყვები ხან გოლეულივით ტკბილი, ხან ასპიტის
გესლივით მწარე, მაგრამ იდუმალად გადაიხედავდა მის გვერდით ცხენდაცხენ
მომავალ მოხუცისაკენ, ისევ ნიალის ველი მოაგონდებოდა, ბასიანის სანახებში
გამართული ბრძოლები, ფანასკერტის ციხეში ჩაკეტვის ამბები და კვლავ დაებმებოდა
ენა.
ბოლოს მამამზე მისი სტუმარი იყო. ბაგრატ კურაპალატმა მის ხელში დალია
სული. განა მამამზემ და ზვიად ერისთავმა არ წაიღეს ბაგრატის გვამი ბედიაში
დასამარხავად?
ნუთუ იგივე ხელები ლესავენ გიორგის წინააღმდეგ მახვილს, იგივე ხელები,
რომელთაც გააპატიოსნეს ბაგრატის ცხედარიფანასკერტის ციხეში? ეს ყოველივე სდუღდა გიორგის გულში და სიტყვა ვერ ეპოვნა მას, სიმძიმილის
გამოსათქმელი.
სწორედ ამ დროს კვლავ მოისმა დიდი ბუკის ხმა და მარეკების მოახლოებულმა
ღრიანცელმა დააფრთხო გიორგის ცხენი. ფიქრში წასულმა მხედარმა სადავის
დამოკლება მოასწრო და უზარმაზარი ქარაფის კიდესთან ყალხზე შეაყენა ულაყი.
ხევის ყელთან შესდგნენ ორივენი.
ყური სცქვიტეს მონადირეთა.
რომელიღაც ნადირი მობობღავდა ნისლისაგან დაბურულ ტყეში. მის თათების
ქვეშ ლიწინლიწინი გაჰქონდა გამხმარშტოებს.
დეზი ჰკრა ულაყს გიორგიმ, ხევის სიღრმეში შეაგდო იგი, მშვილდი მოზიდა და
არწივისფრთაზე გამართული ქეიბური მკერდში ჰკრა ჩალისფერ დათვს.
დაიღრიალა გამძვინვარებულმა მხეცმა, ცხენოსანთან შებმას განერიდა,
ქარაფისაკენ გაიქცა, ერთი შესდგა უფსკრულის პირად, კვლავ დაიღრიალა და
გადაეშვა დაჭრილი ნადირი.
მეფეს სიჭაბუკემ სძლია, უკან გამოუდგა ცხენდაცხენ, ქარაფის კიდეზე მისული
გადმოხტა, კვლავ მოზიდა მშვილდი, მაგრამ დააცდინა ღიჭიანში გაუჩინარებულ
დათვს.
გულნატკენი მეფე ზედ დასცქეროდა უფსკრულს, მაგრამ მიხვდა, ნაიარევი
ფეხის პატრონი ვერმიჰყვებოდა ოტებულს.
მაშინ ისკუპა ცხენიდან მამამზე ერისთავმა, სწორედ ისევე მარჯვედ, როგორც
შირიმნის ბრძოლაში, ტყავკაბის უკანა ბალთები ამოიკეცა, ზედ დაჯდა და ჭაბუკური
ხალისით გადაეშვა უფსკრულისაკენ.
იდგა გიორგი ქარაფის კიდესთან და შესცქეროდა შემრეცილ ბილიკზე სრიალით
მიმავალ მამამზეს ზურგს, მერმე შამბში დაინთქა მისი ტყავკაბა და სრული
მდუმარება დავარდა ტყეში.
ბუკი აიღო გიორგიმ, იხმო მარეკები და მეითარები.
ქარაფებს შემოუარეს შორიდან ბაზიერებმა, მარეკებმა და მეითარებმა,
მადევრებმა შამბნარში იპოვნეს დათვის ნაკვალევი და ნასისხლარი, მაგრამ დეკაში
გადასული დაეკარგათ ისევ.
ამაოდ ჩხრიკეს ღრანტეები, ხევები, შამბნარები და ღიჭიანი, მაგრამ მიწამ პირი
უყოო ორთავეს, ვერც დათვი იპოვნეს სადმე და ვეღარც მამამზე.
დაიმარტოხელა სპასალარი გიორგიმ, უჩურჩულა: გაგვეპარაო მთავარი ნადირი.
ვერ შეგბედეთო, თორემ არ მინდოდა მამამზის გამოშვება ციხიდან. მისი
ზრახვანი წუხელვე ნათელი იყო ჩემთვის. მას ეს უნდოდა, დავეზვერეთ, ჩვენი
საომარი მზაობა შეემოწმებინა, კარგად იცოდა, მეფის კარზე ხელს არავინ ახლებდა
სტუმარს. ახალწლის მეორე დღეს სანადიროდ გაიწვევდნენ სადარბაზოდ მოსულ
დიდებულს, ხოლო ნადირობის დროს გაპარვა არც ისე საძნელო იქნებოდაო.
გიორგის ენიშნა ზვიადის ნათქვამი, მაგრამ დადუმდა, თავის სიჭაბუკესა და
გამოუცდელობას ქენჯნიდა მწარედ.
მზე მიიდრიკა, გიორგის უკვე სამი ირემი, შვიდი მგელი, ხუთი ტურა და სამი
შველი მოეკლა, მაგრამ მაინც არიღიმოდა გამარჯვებული მონადირე.
ბოლოს სხვაღონე არიყო, უნდა აეშვათ ყურშაი, საყვარელი მადევარი მეფისა.
ყურშაი მაკედ იყო, მაინც შინ არ დადგა, როგორც კი სხვა ძაღლების ყეფა
შემოესმა. წამოსვლისას ისეთი საცოდავი ყმუილი მორთო, გიორგის შეებრალა და
ბრძანა: სასეიროდ მაინც წამოიყვანეთო ყურშაი, თოკით ატარეთო ტყეში. ბოლოს მენადირეთუხუცესმა თავათ მოიყვანა ყურშაი დათვის გაწყვეტილ
ნაკვალევთან, ნამეხარ იფნის ძირას. ამ ადგილიდან სისხლის წვეთებიც არ აჩნდა
მიწას.
ყურშაიმ მხარმარცხნით გაუხვია, ბევრი ისუნსულა, ორ-სამჯერ წრე დაუარა და
მერმე აიღო გეში. სამი ბაზიერი და შვიდი მოისარი გააყოლა ბაზიერთუხუცესმა
ყურშაის.
ნაკრძალი გადიარეს, შემოღობილი გაენგრია ნადირს, ველი გადალახეს შამბიანი,
მუხოვანი დაიწყო უსიერი და სწორედ ამ ტყეში, ერთ მუხის ქვეშ ყურშაი თავზე
დაადგა მოკლულ დათვს. ნადირის გვერდით, გვიმრიანში პირქვე დამხობილი ეგდო
დატორილი მამამზე.
მარჯვენაში სატევარი შერჩენოდა მოხუცს, სისხლს დაეცვარა მისი თეთრი,
მატყლივით თეთრი წვერი.
გვიმრა დათქერილი იყო ირგვლივ, სისხლს დაეცვარა დაჯეგილი ბალახიც.
გიორგი ფრიად დააღონა ამ ამბავმა. ზვიად სპასალარს გამოუტყდა იდუმალ: ის
მერჩია გაპარულიყოო მამამზე ერისთავი, რადგან ჭიაბერს ვერავინ დააჯერებსო
ნადირობის დროსრომ შეემთხვა ეს ყოველივე მამამისს.
დიდხანს უსრისეს საფეთქლები მამამზეს, მერმე ის იყო, თორმეტმა მონადირემ
ძლივს მიათრია სასახლემდის გონსმოსულის უზარმაზარი სხეული.
გიორგიმ ბრძანა და იხმეს ფარსმანი, არც ამას დასჯერდა მეფე, თურმანიძე
ჩამოაყვანინაფანასკერტის ციხიდან.
თვალის გახელის უმალვე ეს იკითხა მამამზემ:
სად ვარო?
როცა ეს გაიგო სასახლეშიო, მყისვე ამოიოხრა, მერმე თვალები მოიფშვნიტა და
სთქვა:
იმ დათვის ტყავი უნდა მიმერთმიაო მეფისათვის, ამადაც გავსწირეო თავი.
შორს გაეტყუებინა დაკოდილ ნადირს მამამზე. ღიჭიანებში მრავალგზის ხელი
მოსცარვია მოისარს და როცა უკანასკნელი ქეიბურით მუცელში დაუკოდნია დათვი,
დაძრულა თურმე ეს უზარმაზარი მხეცი, მამამზეს მშვილდი გადაუგდია და
პირისპირშებმიან ურთიერთს დათვი და მამამზე.
III
ექვსი თვე თავზე ადგა თურმანიძე მამამზეს. ყოველ შაბათს ან მეფე ეწვეოდა, ან
კათალიკოსი, ჯანმრთელობის ამბავს გამოჰკითხავდნენ და გაეცლებოდნენ კვლავ.
მესაწოლე ბერი ღამეებს უთევდა, ეზოსმოძღვარი სასთუმალთან უჯდა, ფსალმუნს
უკითხავდა.
მამამზე გულმოდგინედ ისმენდა ხუცის ქადაგებას, ხალისიანად იზეპირებდა
ფსალმუნის ლექსებს, გულში დასცინოდა ებრაელებისღმერთის იწილბიწილოს.
უკანასკნელ შაბათს ძელსა ჰკრეს თუ არა, მეფე და ზვიადი ეწვიენ ერისთავს.
ამჯერად დიდხანს დაყოვდნენ მნახველები. გადახდილი ომებისა, ძველებურ
ნადირობათა ამბავი ჩამოაგდო გიორგიმ, ყარყატზე ნადირობააო ახლა არაგვის
ჭალებში კარგი.
გიორგი ჩვეულებრივზე მეტად გულტფილი იყო იმ საღამოს. მამამზეს მაინც
შესდგომოდა ძრწოლა. ყოველ წუთში მოელოდა, სადაცაა დააგდებსო მეფე
ნადირობის ამბავს და კოლონკელიძის ამბოხს გადასწვდებაო ანაზდად.
მერმე? მერმე მოულოდნელად მიაპყრობდა მას თავის დიდრონ, წაბლისფერ თვალებს
და შეეკითხებოდა:
მერმე შენრა ჰქენი, მამის ჩემის თანამებრძოლო და ჩემო უერთგულესო ყმავ?
რა ეთქვა მამამზეს?
სათქმელიც მზად ჰქონდა.
მტკიცე უარი და სამარისებური დუმილი. გზაში ვიყავი და არა ვიცი რაო.
საკუთარი ნების სიმტკიცის უნარიც ჰქონდა, გინდ დილეგში ჩაეგდოთ, გინდ ძელზე
გაეკრათ, გინდ თვალები დაეწვათ.
მეფემ დუმილი დაარღვია, ჯიქურად შეხედა და ასეთირამ უთხრა:
«ძალიან არივაჟკაცა ყურშაიმ?»
მამამზეს გულზე მოეშვა. გაიხარა ამ სიტყვების გაგონებისას. დიახო, მიუგო,
თავი დაუქნია თანაც.
გიორგიმ თავი ჩაჰქინდრა. აგურის იატაკს დააშტერდა. თითქოს რაღაც
დავარდნიაო და ახლა ეძებსო მანდ.
«დიახ, ძალიან ერთგული ცხოველია ძაღლი»...
სიტყვა «ერთგული» სამსჭვალივით შეერჭო მამამზეს გულში. ნათელი იყო:
ძაღლის ერთგულებიდან ერთი ნაბიჯიღა დარჩენოდა მას მამამზისა და ჭიაბერის
ორგულობამდის.
ერთბაშად ჰაერი ეცოტავა, ზეწამოიჭრა, რაღაც უნდოდა ეთქვა და გიორგიმ
დაასწრო სიტყვა:
«ჩვენ კი, ადამიანები, უბედურნი ვართ, საკუთარი სიცოცხლის გადასარჩენად
(ეს სიტყვები ძლიერ გააჭიანურა მეფემ) უერთგულეს ადამიანსაც იოლად გავწირავთ
ხოლმე».
მერმე ისევ დადუმდა, კვლავ დახედა აგურის იატაკს.
ამის შემდეგ, ყოველივე იჭვის გარეშე, მამამზე, ჭიაბერი და კოლონკელიძე უნდა
ეხსენებინა მას, მაგრამ გაოცებულის ყურებმა ასეთირამ გაიგონეს:
«გახსოვს, ფანასკერტის ციხეში რომ ჩაგვკეტა ბასილი კეისარმა, მესამე თვეს,
როცა წყარო მოგვიწყვიტეს და შიმშილმა ხელი დაგვრია, ჩემი საყვარელი მადევარი
კუდაი დავკალით და შევჭამეთ».
თავისუფლად ამოისუნთქა გახარებულმა მამამზემ:
«ოჰო, დიდებული ძაღლი იყო კუდაი, როგორ არ მახსოვს, ყურშაის სჯობდა
კუდაი კიდევაც».
მოულოდნელად ზეწამოიჭრა მეფე, ღამე ნებისაო, - დააგდო სიტყვა. წასვლა
დააპირა ანაზდეულად.
მამამზე საწოლიდან წამოიწია. შეევედრა გიორგის, საერისთავოში წასვლის ნება
დამრთეო.
როცა ამას ამბობდა იგი, გიორგიმ შენიშნა: ქვედაყბა დაუგრძელდა, აუცახცახდა.
შემცივნებული ხომ არა ხარო?
ჰკითხავდა.
შეუძლოდა ვარ, მაგრამ თუ მეფის ბრძანება იქნება, შესაძლოა ცხენზე ჯდომამ
მარგოსო კიდევაც.
«შენ ხომ ჩემი სტუმარი ხარ, წადი-მეთქი, ხომ არგეტყოდი».
ესა სთქვა და სპასალარს მიუბრუნდა გიორგი:
დილაადრიან ცხენები მზად ჰყავდეს მეჯინებეთუხუცესს. ერთი ურემიც თან
გატანეთ. ვინძლო იარები გაეხსნას და ვერშესძლოსო ცხენით სვლა. მარტოშთენილი სტუმარი საწოლიდან წამოდგა, დარბაზში გაიარ-გამოიარა,
ნაავადარ იოგებს სინჯავსო თითქოს. მერმე კოშკის ჩარდახზე გავიდა, გადახედა
მძინარე ქალაქს.
კბილოვანი შავი ქონგურები გარს შემორტყმოდნენ მოლურჯო ცარგვალს.
ძელსა ჰკრეს ეკლესიებში, კარის ეკლესიიდან ერთობლივი გალობა ისმოდა.
მონასტრების ეზოებში შავოსანი ბერებისა და მონაზვნების ლაშქარი ზიმზიმებდა.
არაგვის კარის კოშკიდან გუშაგების ყივილი მოდიოდა.
ნელა ეშვებოდაღამე სარკინეთის გადრეკილ ზურგზე.
ვაშლისა და ალუჩის ყვავილს თეთრად დაეფიფქა კათალიკოსის ბაღი.
ბულბულები კვნესოდნენ ჩირგვებში.
მოაჯირს მიყრდნობილი იდგა მამამზე ერისთავი, ხვალინდელი გამარჯვების
სიხარული შემოგზნებოდა გულზე.
აღმოსავლეთისაკენ გაიხედა. მთვარე დასდგომოდა ჯვარისმონასტერს.
მოგვთა ხიდზე ერთობლივ ლაპლაპს შეასწრო თვალი. მოგვთა ხიდზე თორიანი
ლაშქარი გამოდიოდა. მოაგონდა: ამ სამი დღის წინადაც წავიდა ხერკის ციხისაკენ
ჯარი. თვალი გააყოლა მუზარადების ელვას, ისინი სერს გადაღმა გაუჩინარდნენ,
მერმე ისევე გამოჩნდნენ აღმართზე. მდუმარედ ისხდნენ ცხენებზე მხედრები,
ფლოქვების ტკაპატკუპი ისმოდა, ულაყებისფრუტუნი და ჭაკების ჭიხვინი.
ომი მოაგონდა, კი არ მოაგონდა, მოენატრა მამამზეს. ცხენზე ჯდომა და ომი.
სამთავროს მოედანი გაიარა ჯარმა და მეციხოვნეებმა ჩრდილოს კარნი გაუღეს.
შემდგომ ამისა მყუდროება დამყარდა სრული. გაშავდნენ ეკლესიების წვეტიანი
გუმბათები, ვარსკვლავები აენთნენ ცაზე. გარს მომდგარ დუმილში მოუსვენრობა
დაეუფლა მამამზეს (ჭოტის ხმა მოდიოდა კათალიკოსის ბაღიდან მხოლოდ).
ექვსი თვე დაჰყო მამამზემ მცხეთაში და ამ ხნის მანძილზე არც მეფეს, არც
კათალიკოსს, არც სპასალარს სიტყვაც არ დაუძრავთ ფხოველთა და არაგველთა
ამბოხის გამო. არც ეკლესიების შემუსვრა უხსენებიათ. ამ მოჩვენებითი
თავაზიანობის მიღმა საშინელი წყრომა და მუქარა ბობოქრობდა.
გასულ თვეს მეფე ტაძრეულითურთ უფლისციხეში დაყოვნდა, ღამღმობით
დაჰყავდათ ჯარები ხერკსა და უფლისციხეს შორის. მთელი ღამეების მანძილზე
თქარათქური ესმოდა მამამზეს. სასახლეშიაც უჩვეულო ფუსფუსი იყო.
ახლა ისევ ამოძრავდა ლაშქარი. შესაძლოა, კეისართან ომს მოელოდეს მეფე, ან
ტფილისელ ამირას თავდასხმას.
ეს ყველაფერი კარგი,მაგრამ ჭიაბერს რა უყვეს ნეტავი, ან კოლონკელიძეს რა
ბედი ეწვია?
შესაძლოა, ორივეს დასთხარეს თვალი. ვინ იცის, მიწასთან გაასწორეს კიდევაც
ქორსატეველას და კვეტარის ციხე-კოშკები.
ხოლო მამამზეს, მამამზეს გამოკეთებას აცლიან ალბათ, ეს მესაწოლე ბერი ისე
საეჭვოდ სდუმს, შესაძლოა, მსტოვარი იყოს. ბიბლიის ზღაპრების თხრობას და
ფსალმუნის ღეჭვას რა მოათავებს, დადუმდება და შესცქერის მამამზეს ცერცვისფერი,
უსიამო თვალებით.
ცხადია, სტუმრის განკურნებას უცდიდნენ აქამდის და ვინ იცის, ეგებ ეს იყო
მამამზე ერისთავის უკანასკნელიღამე.
«ეჰა, ღამევ, სულის ჩემისაებრბნელო, მამცნე იდუმალნი ზრახვანი შენნი!»
სად მიდიოდა ნეტავი ის ცხენოსანი ჯარი, მოგვთა ხიდზე რომ გადმოვიდა
წეღან? შესაძლოა, ჭიაბერი და თალაგვა მცხეთაში ჰყავდეთ, დილეგში სადმე და ერთ
მშვენიერღამეს სამთავეს დააყრევინონ თავები. განა ასე არ მოექცა მეფე ცოტა-ერისთავებს, ცხრატბისას? ჯერ მამა იწვია
სტუმრად, ძალით ითაყვანა, მერმე შვილი ჩამოაყვანინა ცხვილოს ციხიდან, სამ თვეს
მთავართა სანათლოის დილეგში ჰყავდა ორივენი, ვნების კვირაში ეზოსმოძღვარი
მიუგზავნა, აზიარებინა, შემდგომ ამისა, თავი მოსჭრეს მამა-შვილს და არაგვს
გაატანეს გვამები.
ოჰ, ეს ეზოსმოძღვარი, ის შავანაფორიანი ყორანი, ჭირისდღესავით სძაგდა
მუდამ მამამზე ერისთავს. აი ვინ არის მართლაც მსტოვარი და ძაღთაპირი.
საპატიო ტუსაღებად მიჩენილი ჰყავს იგი გიორგის. მისი ყრანტალი უეჭველ
სიკვდილის მაცნეა. პირველ თვეებში, როცა მამამზე სულთმობრძავი იყო, ყოველ
დილას შემოიჭყიტავდა დარბაზში, თავისი ჭრუტა თევზისებურ თვალებს
მიაშტერებდა მამამზეს, თითქოს ეკითხებოდა: კიდევ არამოგართვესო სული?
ძელზე გასაყვან ტუსაღს ზიარებას მიუცუნცულებს და უამბობს მერმე, თუ
როგორაქცია კანას ქორწილში წყალიღვინოდ იესო ქრისტემ.
«ეჰა, ღამევ, სულის ჩემისაებრბნელო, მამცნე იდუმალნი ზრახვანი შენნი!»
შეკრთა ფიქრში გართული მამაზე. ორი ცხენოსანი მოჰქროდა მუხნარისას
ციხიდან. ცეცხლისმფრქვეველი ხმლები ეჭირათ ხელში. სამთავროს მოედანი
გამოიარეს ჭენებით, სასახლეს ჩაუქროლეს და მოგვთა ხიდისკენ გაჰქრნენ.
ზმანება იყო ნეტავი, თუ განცხადება უცნაურობის?
«ეჰა, ღამევ, სულის ჩემისამებრბნელო, მამცნე იდუმალნი ზრახვანი შენნი!»
ფლოქვების თქარუნი მკაფიოდ ესმოდა მამამზეს, მაგრამ სასახლის გუშაგები
რად იდგნენ გოდოლებზე გაუნძრევლად?
თვალმა და სმენამ ხომ არ უღალატა მამამზეს?
ეგებ ჩვენება იყო რაიმე უცნაური?
არა, ცხენოსნები იყვნენ, ცხადლივ ცხენოსნები, ცეცხლისმფრქვეველი
მახვილები ეჭირათ ხელში.
მამამზე ერისთავს იმდენივე ომი ჰქონდა გადახდილი, რამდენი წელიც დაეყო
ამქვეყნად, მაგრამ სიკვდილის წინაშე შიში უცნობი იყო ამ დღემდე მისთვის.
ახლა კი შეკრთა, მუხლები მოეჭრა, ქვითკირის მოაჯირს მოეჭიდა წელში
მოდრეკილი ვაგლახად.
მხნეობა მოიკრიფა, ისევ გასწორდა და კვლავ გადახედა სამთავროს მოედანს და
ხედავს: სამი მხედარი მოჰქრის, სამს სამი მოჰყვება, მერმე მთელი რაზმეული
გამოჩნდა. საშინელის სისწრაფით მოჰქროდნენ, ვარვარებდნენ გაშიშვლებული
ხმლები.
ჩქამს არ იღებდნენ თავათ მხედრები, ცხენების თქარუნი ისმოდა ერთობლივი
და როცა ისინი სასახლეს გაუსწორდნენ, ხმლების ელვარებისაგან ამდგარ ნათელში
მხედრების მოღუშულ სახეებს თვალი ჰკიდა მამამზემ, ლაპლაპებდნენ მუზარადები
და ჯაჭვის პერანგები. მთელი ლაშქარი მოჰქროდა ბნელში.
«ეჰა, ღამევ, სულის ჩემისაებრბნელო, მამცნე იდუმალნი ზრახვანი შენნი!»
ვინ იცის, ეგებ ჭიაბერი და მისი ძუძუმტე ტოხაისძე ყოფილიყვნენ ის ორი
მხედარი, პირველად შემოჭრილნი ქალაქში. მწუხრისას მცხეთიდან გასული ჯარი
დაამარცხეს ალბათ და შემოვიდნენ კიდევაც, ეს არის.
თუ ასეა, გუშაგებირად სდუმან ნეტავი?
განა გუშაგებს ვერმოისყიდიდნენ წინასწარ?
...მაგრამ ეს ხმლები? ცეცხლისმფრქვეველი ჯავარდენები? შესაძლოა ჭიაბერს
ჩამოეტანოს ბიზანტიონიდან ცეცხლისმფრქვეველი ხმლების საიდუმლო?
თუ ასე იყო, რად არგაუმხილა მამას? ვინ იცის, ეგებ ჯერ თავათ უნდა გამოეცადა. ახლა მოაგონდა მამამზეს ჭიაბერის
ნათხრობი: ბაღდადელი თურქი შეიპყროო კეისარმა ერთი, დილეგში ჩააგდო,
ძვალთა და რკინათა მკვეთელი ხმლების ოსტატი უნდა ყოფილიყო იგი. ამასაც
ამბობდა ჭიაბერი, ძელზე გააკრეს, მაინც არგასთქვაო ეს საიდუმლო თურქმა.
...ჰო, მაგრამ, ციხენი მუხრანისა და ღართისკარისა როგორ დანებდებოდნენ ასე
უბრძოლველად ჭიაბერს?
თუ ჭიაბერი და ტოხაისძე მართლაც შემოჭრილან ქალაქში, მცხეთის სასახლე
არც ისე ადვილად დანებდება მტერს. გარს შემოეწყობიან თუ არა ციხეს, მამამზეს
შეიპყრობენ და თავს წააცლიან.
«ეჰა, ღამევ, სულის ჩემისაებრბნელო, მამცნე იდუმალნი ზრახვანი შენნი!»
დარბაზში შებრუნდა მამამზე ფიცხლად, მესაწოლე ბერს ფსალმუნი
გავარდნოდა ხელიდან, საკუთარმკლავებზე დამხობილს ეძინა მშვიდად.
თორნი გადაიცვა, მუზარადი დაიხურა, ხმალი შემოირტყა და იდუმალ კიბეს
მიჰყვა ბაღისაკენ ჩასასვლელს.
ბაღში გასვლისთანავე შენიშნა მამამზემ, ორმა ლანდმა ჩაურბინა გვერდით და
უტყვად გაუჩინარდნენ ორივენი ხილნარში.
სამთავროს მოედანი ისე გაიარა, ძე-ხორციელი არშეხვედრია გზაზე.
გასცდა მოედანს და სამი შუბოსანი წამოეწია, მხედრები დაქანცულნი სჩანდნენ,
მუზარადები ლაპლაპებდნენ მთვარის ნაშუქარზე, უღიმღამოდ მიდიოდნენ ცხენები.
ჩაიარეს მხედრებმა, უკან მოიხედა მამამზემ და აქლემების ქარავანი მოდიოდა
დიდი.
განერიდა მექარავნეთაც. გზის პირად სამლოცველო ნიში შენიშნა და შესდგა მუნ.
სამლოცველოს კიბეზე მათხოვრები მიყრილიყვნენ, მიუახლოვდა. ვერ გაეგო,
მათხოვრები იყვნენ, თუ მგზავრები?
ტკბილად ეძინათ უსახლკარო მწირებს. ერთი მოხუცი იქვე გდებულ ლოდზე
იჯდა განკერძოებით და ღამის ლოცვებს ბუტბუტებდა თავისთვის. ნიშის წინაშე
ხატის სანთლები ბჟუტავდნენ. მაცხოვრის სახეს, ვაგლახად დაღრეჯილს, შეხედა
მამამზემ, არ იამა მისი დანახვა, ლოდზე მჯდარს მიეახლა და მწუხრი მშვიდობისაო,
უთხრა.
სალამითვე გადაუხადა ბერიკაცმა მადლი.
წამუყო: ჩამოჯექიო ლოდზე და თავათ მიიწია ლოდის კიდისაკენ.
«მოხუცო მწირო, − ეუბნება მამამზე ბერიკაცს, − მოდი გავცვალოთ სამოსელი,
თუ მოგესურვოს».
მოხუცი წამოდგა, ხატის სანთლებთან მიიყვანა უცნობი, ახედ-დახედა, მიხვდა:
დიდებულთაგანირომ იყო ვიღაც.
ეუცხოვა: «რად მონატვრიაო ამ დიდკაცს მწირის ძონძები?»
«რა შეჭირვებაი დაგდგომია ქრისტეს მიერ, ძმაო ბედშავო, ან მწირის ძონძები
რად მოგნატრებია?»
«წარმართთაგანი ვიყავი, ძმაო, მცხეთაში მომნათლეს, შჯული შევიცვალე, −
დაიწყო მამამზემ, − ამიერიდან მინდა ქრისტეს მაგალითს მივყვე, ამქვეყნიური
დიდებისაგან განვიძარცვო და ვიარო სოფლად, ვითა ბოგანომ, უსახლკარომ,
მიუსაფარმა. განა აგრე არ დაძრწოდა ქვეყნად უფალი ჩვენი, მაცხოვარი
მაცხონებელი?»
მოხუცმა ჯიქურ შეხედა უცნობის მშვენიერ სახეს და ანაგობას კეთილშობილს.
მისი ნათქვამი ეჭეშმარიტა. გაიხადა თავისი დაბებკილი წამოსასხამი, მკლავზე გადაჰკიდა მამამზეს,
ლოდზე ჩამოჯდა, დაფხრეწილი სამოგვის წუღები გაიხადა, მიაწოდა მასვე.
მუზარადი მოიხადა მამამზემ, ლოდზე დააგდო, შეიხსნა თორნი, ძვირფასი
ჯუბა გაიხადა ტარისკონისა, გადასცა მოხუცს, ლოდზე ჩამოჯდა, ვერძის ტყავის
წაღები გაიძრო, ბერძნულ კატარღებსავით ჭვინტაბზეკილნი, ეგეც მწირს დაუდო წინ.
«სადაური ხართ და საითკენ მიედინებით?»
ეკითხება მამამზე მოხუცს.
«ყველისციხიდან მოვდივართ, ქვისმთლელები ვართ და კირითხურონი,
ქორსატეველას კარის ეკლესია დაუნგრევიათ წარმართებს და მის აღსადგენად
გვგზავნის კათალიკოსი მელქისედეკი ხვალ დილით».
ქორსატეველას ხსენებაზე გულმა რეჩხი უყო მამამზეს, უნდოდა ეკითხა, კიდევ
რა გსმენიათ ქორსატეველას გამო, მაგრამ თავი შეიკავა.
ჩაცმა მოათავა თუ არა, წასვლას დაადგა. მოხუცს გულით უნდოდა ვინაობა და
სადაურობა ეკითხნა მისთვისაც, მაგრამ სიტყვის დაძვრა ვერც კი მოასწრო, მწუხრი
მშვიდობისაო, დაუბარა უცნობმა და გაუჩინარდა ბნელში.
მთვართა სანათლოის ბნელ ქუჩაზე წამოეწია მექარავნეთ მამამზე.
ჯავახელი ვაჭრები აღმოჩნდნენ, ხერკისაკენ მიდიოდნენ.
მწირს თუ წარიტანთო? შეეკითხა მექარავნეს თავმოდრეკილად მამამზე. ღამე
მხეცების შიში მაქვსო, ფეხდაფეხ გამოვყვებიო ქარავანს.
მექარავნე მგზავრის ვინაობას იკითხავდა.
მწირი ვარო ტაოელი, არტანუჯის ციხიდან მოვდივარო ფეხით, გუდამაყარში
მივალო საროჭიკოდ.
ამ საუბრით გართული მთავართა სანათლოი გაეარნათ. გარეუბანშიაც არ
ისმოდა ჩქამი. მამამზე უკან იხედებოდა.
არავინ სჩანდა. გული მოეცა, მაშ სასახლეში შეუმჩნეველი დარჩენოდათ მისი
გაპარვა, კიდევ მცირე მანძილი და მუხნარისას ციხეს თუ გასცდებოდნენ,
სამშვიდობოს გავიდოდა მამამზე და ეს ბნელიღამე იქნებოდა მისი ციხე-სიმაგრე.
«ეჰა, ღამევ, სულის ჩემისამებრბნელო, მამცნე იდუმალნი ზრახვანი შენნი!»
მუხნარისას ციხის კარიბჭე დაგმანული დაუხვდათ.
ადრე კეტავენო ციხეს, ჭიაბერ ერისთავსა და თალაგვა კოლონკელიძეს ძალად
უთაყვანებია ოვსნი და ძურძუკნი, მეფე თავდასხმას მოელისო ჩრდილოეთიდან.
სთქვა მექარავნემ.
ქარავანი ციხეს მიეახლა, გუშაგები გამოეყვნენ ბნელს.
მწუხრი მშვიდობისა უსურვა მექარავნემ ციხისთავს, სთხოვა გაგვატარეთო.
უთენია გამოვსულვართ უფლისციხიდან, მაგრამ გზაში ერთი აქლემი დაგვივარდა,
ვიდრე მას ფალნს მოვხსნიდით და ტვირთს სხვა აქლემებზე გადავიტანდით,
შემოგვაღამდაო კიდევაც.
ბოდიშობდა მექარავნე.
«სულ რამდენი მეაქლემე გახლავთ?» შეეკითხა ციხისთავი.
«ათორმეტი, და ერთიც მწირი შემოგვეკედლა, მეროჭიკე, ბერი უნდა იყოს».
ამ საუბარში იყვნენ გართულნი ციხისთავი და მექარავნე, მამამზემ შენიშნა: ორი
ლანდი შემოუერთდა ქარავანს.
და როცა ციხისთავის ბრძანებისამებრ მუხნარისას ციხის კარი გააღეს,
ლანდთაგანი ერთი მისწვდა მამამზეს და მექარავნის გასაგონად სთქვა:
«ეგ მწირი მეფის სტუმარია, ამაღამ ვერგანდობთო მას». ზვიად სპასალარის სასახლეში დიდი ალიაქოთი შეჰქმნა მამამზის გაქცევამ.
მემაშხალენი გამოცვივდნენ, მაშხალები აანთეს, ბატონს არ ეძინა, მაინც დიდხანს
დაიგვიანა საწოლის დარბაზში.
მამამზეს მიწისფერმა გადაჰკრა, სპასალარი დარბაზში შემოვიდა,
ხელებგაკოჭილი ტუსაღიფეხზე იდგა.
სელზე დაჯდა პირბანჯგვლიანი, მოღუშული მხედართმთავარი. მათხოვრის
ძონძებში გამოწყობილ მამამზეს ახედ-დახედა.
ვინა ხარო? − შეეკითხა ყასიდად, თითქოს არიცოდა, თუ ვინ იდგა მის წინაშე.
მამამზე ერისთავი გახლავართო, მიუგო თავჩაქინდრულმა ტყვემ.
ზვიად სპასალარი წამოდგა. თავათ დაუდგა სელი. მერმე წამუყო შუბოსნებს და
ხელები შეუხსნეს მამამზეს.
რაღაც წაიბუტბუტა ტუსაღმა მადლობის გრძნობის გამოსახატავად და კვლავ
შენიშნა სპასალარმა: ქვედა ყბა ისევ დაუგრძელდა და აუცახცახდა ერისთავს.
«ისევ ხომ არშეგამცივნა, ერისთავთ ერისთავო?»
«არა, ახლა შემახურა, სპასალარო ბატონო».
სიმწრისღიმმა დაღრიჯა მამამზის დიდრონი, ვნებიანი ტუჩები.
«რად ილტვოდი მაინც, აკი ნაბრძანები ჰქონდა მეფეს, ხვალ უნდა
გაგვემგზავრებინეთ საერისთავოში?»
მცირე ხანს სდუმდა ერისთავი, მერმე თავი აიღო, ისევ გაუსწორა თვალი
ზვიადის შეყრილსა და მრისხანე წარბებს.
«მე თავათ არვიცირად შემემთხვა, სპასალარო, ეგ.
შესაძლოა, ავადმყოფური ჩვენება მომელანდა, უცნაური რამ. თქვენი
წაბრძანების შემდეგ ციხის ჩარდახზე გავედი. ქალაქს გადავცქეროდი. ვიღაც
მხედრებმა ცხენი შემოაქროლეს, ჯერ ორნი იყვნენ, მერმე ორჯერ სამ-სამნი, ბოლოს
მთელი ლაშქარი, ყველას ცეცხლოვანი ხმლები ეჭირა ხელში, ცეცხლისმფრქვეველი
ჯავარდენები.
სარკინოზებთან ბრძოლებში მრავალგზის ვხლებივარ ბაგრატ კურაპალატს,
ბერძნებთან ომებში მიბრძოლნია გიორგი მეფესთან მხარდამხარ, ამის მსგავსი
არაფერი მომლანდებია».
«აჰა, შენ ესა გსურს, ვინ იყვნენ ის მხედრები. ან ის ხმლები რანი იყვნენ? ეს
საიდუმლო მხოლოდ მეფემ და მე ვიცით და ჩვენმა ოსტატებმა, − ხოლო
ორგულთათვის მიუწვდენელია იგი.
ეს ყველაფერი მე მოვაწყვე, რათა უსიტყვოდ გამომერკვია, სამტროდ იყავი, თუ
სამეგობროდ მოსული?
ეხლა ყოველივე ნათელია ჩვენთვის.
ხვალვე, მეფის ბრძანებისამებრ, საერისთავოში გაემგზავრები. შთააგონებდე
ჭიაბერს და კოლონკელიძეს, მეფის ერთგულებად მოიქცნენ კვლავ, თორემ ჩვენ
მოვალთ, ქორსატეველას ციხესაც მივწვდებით და მაშინ გაიგებთ, თუ ის მხედრები
ვინ იყვნენ, ან ის ხმლებირანი არიან».
ესა სთქვა სპასალარმა დაღამენებისა უსურვა სტუმარს.
მთელი ღამე მუშაობდნენ მთავართა სანათლოის მჭედლები. გადმოიღებდნენ
თუ არა გამოკვერილ მახვილებს გრდემლიდან, ხელში აწვდიდნენ ზედმომდგარ
ცხენოსნებს და ესენიც საშინელის სისწრაფით მიაჭენებდნენ მთვარიან ღამეში
ცხენებს, ჰაერში აწრთობდნენ ჰინდურფოლადს − ცეცხლებრმგზნებარეს.
ღამენათევი მამამზე დილამდის არ მოშორებია ციხე-დარბაზის სამზერს. როცა
მტრედისფრად აყვავდა ცა და მარიხი ჩაჰქრა, მხოლოდ მაშინ ჩასთვლიმა ოდნავ. დილაადრიან ამირჩქარმა გამოაღვიძა, ცხენები მზად არისო, ეს მოახსენა.
ორი შუბოსანი ამოუდგა მხრებში, ციხის ეზოში ჩამოიყვანეს და შესვეს ცხენზე.
მეჯინიბეთუხუცესმა მათრახი მიართვა.
მამამზემ მადლობა დაუბარა მეფესა და ზვიად სპასალარს, თანაც სთხოვა:
სააღდგომოდ კათალიკოსი მობრძანებულიყო ქორსატეველას ციხეში. ხატები და
ხუცები გამოეტანებინათ საერისთავოსთვის.
როცა ცხენოსნებმა მუხნარისას ციხე გაიარეს და ამირჩქარმა ჩრდილოეთისაკენ
გაჰქუსლა ცხენი, მხოლოდ მაშინ ირწმუნა მამამზემ, რომ მას საიქიოს როდი
აგზავნიდნენ, არამედ საკუთარსაერისთავოში.
გაზაფხულის არენი მისდგომოდნენ მთებსაც, არაგვის პირად ალუჩები
ჰყვაოდნენ და ტოროლებს ცაში აჰქონდათ განახლებული მიწის
სიხარული. . . . . . . . . . . . . .
IV
აპრილის მიწურულში მსახურთუხუცესი მიუგზავნა გიორგიმ მელქისედეკ
კათალიკოსს და სთხოვა: შაბათ საღამოს მწუხრის შემდეგ სწვევოდა.
კათალიკოსმა მსახურთუხუცესი რა დაინახა შუა დარბაზში თავმოდრეკილად
მდგომარე, გაოცდა, რადგან ამ დღემდე ჭაბუკი მეფე თავათ ეახლებოდა მელქისედეკს.
კათალიკოსი გულში ნაწყენი იყო მეფეზე, ოღონდ ეს ამბავი ვერავისთვის
გაემხილა, ემდუროდა, რადგანაც გიორგი ბაგრატ კურაპალატსავით გულმოდგინედ
არექცეოდა სარწმუნოებისა და ზნეობის საქმეებს.
საერთო სენია კაცთა: მიცვალებულებს იმადაც აქებენ ხანდახან, რათა ცოცხალთ
მიაყენონ ჩრდილი.
გულმოდგინედ ადიდებდა მელქისედეკი ბაგრატ კურაპალატს, ფრიად
ღვთისმოსავი იყოო ბაგრატი, ამიტომაც მოიხედაო უფალმან და დააპყრობინაო
«კავკასია ჯიქეთიდან ვიდრე გურგანის ზღვამდე».
გიორგის იდუმალ ჰქირდავდა კათალიკოსი ცხრატბის ცოტაერისთავებისათვის
თავის მოკვეთის გამოც. სტუმარი ღვთისააო, სჯეროდა მელქისედეკს, ისევე, როგორც
ქართველ ხალხს ოდესღაც, − რად გასწირაო სტუმარი ქრისტეანმა მეფემ. ბაგრატ
კურაპალატი ასეთ რამეს არიკადრებდაო.
ცხადია, მელქისედეკს ვერ წარმოედგინა, თუ ჟამთააღმწერელი ასეთს რასმე
დასწერდა: «ბაგრატ კურაპალატმა იწვია კლარჯნი ხელმწიფენი სუმბატ და გურგენ,
ძენი ბაგრატ არტანუჯელისანი, თვისნი მამის დისწულნი, დარბაზად მის წინაშე
ციხესა შინა ფანასკერტისასა, დარბაზობის ნაცვლად შეიპყრა იგინი და აღიხვნა
ქვეყანანი და ციხენი მათნი, ხოლო თვით იგინი პატიმარ ჰყო ციხესა შინა
თმოგვისასა». (ამ ციხეში სული დალიეს სტუმრებმა ბოლოს).
მელქისედეკ კათალიკოსს კარგი მეხსიერება ჰქონდა, მაგრამ რასაც
მიცვალებულს მიუტევებენ ხოლმე, მას ცოცხალს არ აპატიებენ თანამედროვენი
არასდროს.
ეს ამბავი ახსოვდა მელქისედეკს, სწორედ ამადაც დაფაცურდა იგი, როცა
სადარბაზოდ მოსული მამამზე ერისთავი საპატიო ტყვეობაში მოხვდა უეცრად.
ექვსი თვის მანძილზე გამუდმებული და იდუმალი ბრძოლა იყო ახალგაზრდა
მეფესა და მოხუც კათალიკოსს შორის.
როცა ჯავარდენების წრთობა და საომარი სამზადისი დაიწყო მეფემ, ღამეებს
ლოცვაში ათენებდა მელქისედეკი. ზვიად სპასალარი თავგამოდებით მოითხოვდა მამამზისათვის თავის მოკვეთას,
ან თვალების დაწვას. ეს კიდევ ცოტაა, თავათ ზვიადს უნდა წაეყვანა ჯარი, როგორც
კი ზვავების საფრთხე გაივლიდა, ჭიაბერის, ტოხაისძისა და კოლონკელიძის თავები
მარგილებზე წამოეცვა, ქორსატეველას და კვეტარის ციხეები ბალავრიანად დაენგრია.
კათალიკოსი გიორგის არწმუნებდა:
«არა ბრძანებულ არს უფლისაგან მახვილისა აღება, ხამს სახარებითა და
პატიოსანითა ჯვრითა უჩვენოთ გზაი ჭეშმარიტ განდგომილთა, რამეთუ
ძელიცხოველის ჯვარი პატიოსანი არს მიმყვანებელი ცხოვრებად საუკუნოდ და
ძალმან მისმან განანათლოს ბნელი იგი გულითა მათთა».
გიორგი მაინცდამაინც დიდ იმედებს არ ამყარებდა ძელიცხოველის ჯვარზე,
მაგრამ კათალიკოსის თათბირისაკენ იხრებოდა უფრო, რადგან ჭიაბერთან ომით
ბიზანტიონთან ურთიერთობის გაფუჭებას ერიდებოდა. გარდა ამისა, თავათ
მამამზის დიდი დამსახურება სამეფო ტახტის წინაშე, მისი თავგანწირული
შებრძოლება დათვთან და ბოლოს მამამზის მშვენიერი აღნაგობა, ყოველივე ეს
ურთიერთს დაერთო და ცოცხალი თავით გაასწრო სტუმარმა მთებში.
ზვიად სპასალარი დიახაც მორწმუნე იყო, მაგრამ ჯვარის ძალით
დამარცხებული მტერი არსად ენახა ჯერ და ამიტომაც დაჟინებით ურჩევდა მეფეს:
სანამ მამამზეს, ჭიაბერს და კოლონკელიძეს თავები ასხიათ მხრებზე მშვიდობა არ
დამყარდებოდაო. ტოხაისძეს კოჭის ძარღვები დავაჭრათ და ეს ვაკმაროთო
სახლთუხუცესს.
იმ შაბათს მწუხრის ლოცვა განგებ გააგრძელა კათალიკოსმა. მოსაბოდიშებელი
მზად ჰქონდა: აღაპები დაგვიგროვდა და მწუხრის შემდეგ გვიანხლებას მოვერიდეო.
V
გაჭიანურებულმა მწუხრმა ფრიად მოქანცა კათალიკოსი. მას გულის მანკი
სჭირდა. ფეხები უსივდებოდა. წირვა გათავდა თუ არა, თვალთ დაუბნელდა და
მცხეთელი ეპისკოპოზირომ არმიშველებოდა, წაიქცეოდა.
მერმე ჩვეულებისამებრ ეახლნენ მისი სიყრმის მეგობრები: ბერი გაიოზი და
მამათა მონასტრის მამაი სტეფანოზ. მხრებში ამოუდგნენ და მონასტერში წაიყვანეს.
მელქისედეკს ასე სჯეროდა: თუ გსურს ზეგავლენა მოახდინო ერზე, იგივე უნდა
სჭამო, რასაც მრევლი სჭამს, და ისევე ჩაიცვა, რაც მას აცვია, სხვა მხრით უნდა ეცადო
იშვიათად ეჩვენო ხალხს.
თვალს შეგაჩვევენო...
ამიტომაც იშვიათად ეჩვენებოდა მრევლს, დიდ ხატობათა და დღეობებზე
დასწრებას გაურბოდა, თვით მეფის სასახლეში დიდ დარბაზობას ერიდებოდა ისეთ
დღეებში, როცა სხვა ქვეყნის დესპანები, მეფეები ან ერისთავები მიდიოდნენ ხოლმე.
დიდ აზნაურთა სახლებში გამართულ ნადიმებსა და ქორწილებს არასოდეს
დაესწრებოდა. აზნაურთა შორის მომეტებულნი მწვალებლებად და მკვრეხელებად
მიაჩნდა.
ეკლესიიდან გამოსული უბრალო ბერის ჩოხას იცვამდა ჯვალოსას.
რაც შეეხება ყოველდღიურ პურობას, სტეფანოზ ბერის საოსტიგნოში, ბერებისა
და მორჩილების თვალწინ სჭამდა მხალეულსა და საერთო სამარხვოს.
ამ საღამოსაც გაიოზ ბერისა და სტეფანოზ წინამძღვრის შორის უჯდა სუფრას
მელქისედეკი და ოსპის გბოლვილს შეექცეოდა ხის კოვზით. მთელი დღის ნამარხულევს იამა ოსპის წვენი, მეორე ითხოვა და სწორედ ეგეც
მიართვა ქერა კულულიანმა მორჩილმა, კოვზით აიღო ოსპის წვენი და პირისაკენ
რომ მიჰქონდა, სწორედ ამ დროს, რამდენიმე ნაბიჯის სიშორეზე ვიღაცამ იკითხა
ხმამაღლა:
კათალიკოსი თუ ბრძანდებაო აქ?
კათალიკოსმა ეს გაიგონა და გაიოზს უჩურჩულა: ჩემი აქ ყოფნა არავის ამცნოთო.
ვიდრე მოხუცი გაიოზ წამოდგომას შესძლებდა, შავანაფორიანმა გაარღვია
ბერებისა და მორჩილების ბრბო, თავს წაადგა კათალიკოსს.
ქედმოდრეკილი მიეჭრა ეზოსმოძღვარი, თავისი მარადსველი, მსუქანი
ტუჩებით დაულოშნა მარჯვენა, მერმე კრძალვისაგან აცახცახებული უკუდგა და
მოახსენა:
მეფე სადარბაზოდ იწვევსო შენს მეუფებას.
მელქისედეკი დააფიქრა განმეორებით მიპატიჟებამ, ასე გაიფიქრა: ფარსმან
სპარსის ამბავი აწუხებსო.
მელქისედეკს ფრიად არ მოსწონდა ამ «საეჭვო უშჯულოს» ყოფნა მეფის კარზე,
მით უმეტეს, არავინ იცოდა დაბეჯითებით, მართლაც სპარსი იყო იგი, სარკინოზი
თუ ბერძენი?
ფარსმან სპარსი შერქმეული სახელი უნდა ყოფილიყო, არსებითად ნამდვილი
მისი ვინაობა და სადაურობა არავინ უწყოდა.
ყოველი ენა, ყოველგვარი სჯულის კანონი ზედმიწევნით იცოდა: ქართული,
არაბული, თურქული, ირანული და ბერძნული.
ჯერ კიდევ ბაგრატ კურაპალატს აუხირდა მელქისედეკი ამ «წარმართის» გამო,
მერმე ის იყო მოანათვლინა მეფემ ორმოცდახუთი წლის კაცი.
ეკლესიაში სიარულითა და მარხულობით თავს არიწუხებდაფარსმანი.
მსტოვარ ბერებს ამბავი მიჰქონდათ კათალიკოსთან, ჩუმჩუმად დასცინისო
კიდევაც ქრისტეს სჯულს. მარიამის უხრწნელობის დოგმას აპამპულებდა თურმე და
როცა თრიაქით დათვრებოდა, მოურიდებლად ხითხითებდა: ღვთისმშობელს იმდენი
შვილი ჰყოლია, რამდენიც ანგელოსი დაეტევაო ნემსის წვერზე.
ეს ოხუნჯობაც ორპირულად იყო მოსაზრებული. თუ ეტყოდნენ, ნემსის წვერზე
ბევრზე ბევრი ანგელოსი დაეტევაო, იგი მიუგებდა: თქვენ არ გცოდნიათ ანგელოსი
კაცისოდენა რომ არისო, ხოლო თუ ვინმე მიუგებდა, საერთოდ ანგელოსს როგორ
დაიტევსო ნემსის წვერი, − თქვენ არგცოდნიათ ანგელოსი უხორცონირომ არიანო.
მერმე მოჰყვებოდა იმდენს ანგელოსების უხორცობის გამო, თავბრუს დაახვევდა
მსმენელს.
როგორც ყოველ ავანტჲურისტს (და შუა-საუკუნეებში ისინი გაცილებით მეტნი
იყვნენ, ვიდრე ჩვენს დროში), მასაცრამდენიმე ხელობა ჰქონდა მომარჯვებული.
უკანასკნელად მზის საათების მოწყობას მიჰყო ხელი, დაეთრეოდა
საერისთავოებში, მზის საათებს აწყობდა, მთვარის «ხელთაის» სწერდა, ხანდახან
ნადიმებზე მიიწვევდნენ, როგორც ხუმარას და მოცლილს, მოხუც აზნაურებს
აცინებდა, ყოველ სარწმუნოებას აპამპულებდა იდუმალ (რათა საკუთარი დაემალა),
ყოველი ეროვნების კაცს ამასხარავებდა (რათა საკუთარი არგაემხილაროგორმე).
კათალიკოსი დიდხანს ეძებდა რაიმე საბაბს, არსებითს, რათა მცხეთიდან მისი
გაძევება მოეთხოვნა მეფისაგან და ახლა გახარებული იყო მელქისედეკ, რომ სწორედ
ეზოსმოძღვარმა მიაწოდა მას ასეთი, ფრიად გამოცდილმა ჭორიკანამ და მოენემ.
ფარსმან სპარსი დედათა მონასტერს შესჩვეოდა, მცირეწლოვან, მორჩილ
ქალწულებს საჩუქრებით გაიტყუებდა მთავართა სანათლოის ერთ ბნელ ქუჩისკენ, სადაც გაუქმებული ბაზილიკის უკან, ბნელ სენაკში ცხოვრობდა თავათ, და ნამუსს
ახდიდა თურმე.
უკანასკნელად ფანასკერტელის ქალისთვის დაედგა თვალი. ცამეტი წლის
გოგონა ძალით გაეხრწნა (იგი ეზოსმოძღვარის ნათესავი აღმოჩნდა).
თუ აფხაზეთიდან, კლარჯეთიდან და ფხოვიდან ჩამოყვანილ მონათა შვილების
გაუპატიურებამ დაუსჯელად ჩაუარა ფარსმანს, ფანასკერტელი დიდი აზნაური იყო
და აქ უეჭველად მოძებნილი იყო ის ფონი, რომელსაც მკრეხელი ფარსმანი უცილოდ
უნდა დაეხრჩო.
გამოძიება დასრულებული იყო, მაგრამ ჯერ სხალტბის ეკლესია არ მოეთავებინა
ფარსმანს და კათალიკოსი ჯერ არ აპირებდა საქმისთვის მსვლელობის მიცემას,
მეფესთან შეხვედრასაც ამიტომ გაურბოდა, ვაჲთუ გიორგიმ შემავრდომოსო
ფარსმანი.
ეზოსმოძღვარის პირით შემოთვლილ ხელმეორედ წვევას, ცხადია, ვერ
გაექცეოდა მელქისედეკი. ოდნავ გულნაწყენი იყო ამ მიპატჟებით, მაგრამ ერთბაშად
გადასწყვიტა დაესწრო როგორმე მეფისათვის და დაბეჯითებით მოეთხოვა ამ ბილწი
წარმართის დასჯა.
VI
დარბაზში ფეხი შესდგა თუ არა უსიამოდ შეიშმუშნა მელქისედეკი, ტაბლას
გარს მოსხდომოდნენ გიორგი მეფე, ზვიად სპასალარი დაფარსმან სპარსი.
დარბაზის შუაგულში მიწვეულს უსიამო სუნი ეცა, ეს არიყო ხანდაზმული სუნი
ქონისა, არამედ რაღაც მურტალი, უცნაური სუნი.
ეგებ ამ წარმართს უდიოდესო, გაიფიქრა მელქისედეკმა და მიესალმა
დამხვდურთ.
სამივენი ზეწამოიჭრნენ, სპასალარმა სელი დაუდგა, მეფემ დაბრძანება სთხოვა.
ყველანი დასხდნენ, მხოლოდ ფარსმან სპარსი ფეხზე დარჩა და უცდიდა
კათალიკოსიროდის უბრძანებდა დაჯდომას.
მელქისედეკი ტაბლას დააჩერდა, ამინაშატის ხატსა და ძელიცხოველის ჯვარს
მოჰკრა თვალი.
გიორგიმ მოიკითხა კათალიკოსი, მადლობა მოისმინა მისგან, შემდგომ ამისა ეს
უთხრა:
«შენ გიბრძანებია, უნეტარესო, ნააღდგომევს მამამზის საერისთავოში მივალო.
ეს ხატი (თვალით აჩვენა ამინაშატის ხატი) მამამზეს მიართვი ჩემგან, ხოლო
ძელიცხოველის ჯვარი - ჭიაბერს».
მელქისედეკმა შენიშნა, ლუსკუმიდან ამოღებული იყო იგი.
«ჩემი სახელით უბრძანე, შენს თვალწინ ეამბორონ ორივენი ჩემგან ნაძღვენ
ხატსა და ჯვარს, კოლონკელიძესთან ყოველივე კავშირი გასწყვიტონ, კოლონკელიძეს
ჩვენ მოვუვლით (ესა სთქვა და სპასალარს გადაჰხედა).
უბრძანე ქრისტეს სჯულს დაუბრუნდნენ, თავისი ქალი კატაი ტაოელ აზნაურს
ტარიჭისძეს მიათხოვოს მამამზემ და არა ტოხაისძეს, იმ მელაძუა სახლთუხუცესს.
ჭიაბერმა არ გაბედოს კოლონკელიძის ქალის შორენას შერთვა (ესა თქვა და მუშტი
დაარაკუნა ტაბლაზე მეფემ), თორემ ერთი თვის შემდეგ ქორსატეველას ციხეს
შემოვეწყობი ჩემის ლაშქრითა, ჭიაბერსა და მამამზეს თავები არშერჩებათ მხრებზე».
მტკიცედ, აუღელვებლად სთქვა მეფე გიორგიმ და მზერით ამცნო კათალიკოსს,
თუ ასე არმოხდა, შენი ლოცვა-კურთხევა ვერას უშველისო განდგომილთ. კათალიკოსს ეზოსმოძღვარის ნაჩურჩულევი გაახსენდა, მამამზის წასვლის
შემდეგაც ჯარის გაგზავნას აპირებენო ქორსატეველას ციხეში, მეფის ნათქვამი რა
ისმინა, გაუხარდა, თათბირნი ჩემნი შეუწყნარებიაო გიორგის. ავადმყოფობა
მოძალებული ჰქონდა, მაგრამ სისხლისღვრის ჩამოვარდნას საერისთავოში წასვლას
არჩევდა.
თავი აიღო მელქისედეკმა, კმაყოფილი სახით თანხმობა ამცნო სიტყვის
დაძვრამდის გიორგის; წარბშეყრილი და მოღუშული იჯდა ზვიად სპასალარი,
ფარსმან სპარსი კვლავ ფეხზე იდგა, დაქანცულობას ვაგლახად დაეღრიჯა მისი
დამჭკნარი და ქოსა სახე.
VII
მეორე დღესვე ქორსატეველას ციხისაკენ დიდძალი ამალით გაემგზავრა
მელქისედეკი. ოთხი ეპისკოპოზი იახლა: იშხნელი, მაწყვერელი, ანჩელი და
მტბევარი. ორასზე მეტი ხუცესი და ბერი, ბერთა შორის თორმეტი გამოცდილი
მსტოვარი გაატანა სპასალარმა კათალიკოსს, ბერის ჩოხაში გამოწყობილნი.
მათ დაწვრილებით უნდა შეესწავლათ ერისთავის კარისა და საერისთავოს
ცხოვრების ყოველი საიდუმლო და კათალიკოსის მობრუნებამდის საჩუქრად
მოეხსენებინათ მეფისათვის.
ამ პროცესსიას ჯვარის მტვირთველნი მიუძღოდა წინ, ამინაშატის ხატი და
ძელიცხოველი მიჰქონდა თან.
ქორსატეველამდის ექვსიოდე ეჯი უკლდათ, როცა მამამზე ერისთავი დიდის
ამალით შემოეგება ქრისტეს მოსაყდრეს წინ.
თვალი მოჰკრა თუ არა მღვდელმთავარს, მამამზე მყისვე დაქვეითდა, ისრის
მისაწვდენი ადგილი ფეხით გამოიარა თავისი სახლთუხუცესის ტოხაისძის
თანხლებით, მიუახლოვდა, მუზარადი მოიხადა და ეამბორა ხელზე საპატიო
სტუმარს.
კათალიკოსი ოქროს ზანზალაკებით მორთულ ჯორზე იჯდა და ასე მიდიოდა
ბზის ტოტებით მორთულ გზაზე. ხეობის უბეებში მოგროვილი თავშიშველა მონები,
დედაკაცები, ბავშვები, ქადაგები და მათხოვრები უკან მისდევდნენ ამალას, მკერდზე
მჯიღს იცემდნენ, გალობდნენ ოსანას.
მამამზემ შავლეგ ტოხაისძეს წამუყო, ორივენი კვლავ შესხდნენ ცხენებზე და
უკან მოექცნენ პროცესიას.
იჯდა თორიანი გოლიათი ჩალისფერ იაბოზე, თავის უზარმაზარი ცხენის
დაცქვეტილ ყურებს შორს გადახედავდა ჯორზე დაყუნცულ ჩია ბერიკაცს,
შავჩოხიანი ბერების ლაშქარსა და მათ წინ მდებარე ცარიელ გზას. აღელვებული
ცქმუტავდა უნაგირზე.
მოღუშულმა ერთბაშად კისერი მიიდრიკა გვერდით მომავალ მხედრისაკენ და
ეკითხება ტოხაისძეს:
«რად იგვიანებს, თუ იცი, ჭიაბერი, შავლეგ?»
«ჭიაბერი და მისი ამალა მზად იყვნენ, რა მოგახსენოთ, ერისთავთ ერისთავო!»
«უბედურება ის იქნება, თუ ჭიაბერი გაჯიქდა ისევ და არშეეგება კათალიკოსს».
თითქმის ჩურჩულით სთქვა მამამზე ერისთავმა. ცხენს წაუტლაშუნა მათრახი.
ამის თქმა მოასწრო მამამზემ და ადგა გზის ასაქცევთან ბუღი. თავისი გაჯაგრული, შავი მარჯვენა თვალზე მიიჩრდილა შავლეგ ტოხაისძემ და
მზერა მისი ანაზდეულად მისწვდა მუზარადებისა და თორ-აბჯარის ლაპლაპს
შორეულ მზვარეში.
«მოდიან, მოდიან»... წამოიძახა ტოხაისძემ. მამამზემაც იფარა ხელისგული,
მაგრამ ვერაფერი დაინახეს მისმა თელგამიანმა, ჭროღა თვალებმა, რომელნიც
დათვის მიერ დატორვის შემდეგ არაპირებდნენ სავსებით გაჯანსაღებას.
«ჭიაბერია, ჭიაბერი, ერისთავთ-ერისთავო», სთქვა ტოხაისძემ და გაჰქუსლა
თავის ძუძუმტეს შესახვედრად ცხენი.
«უთხარი უეჭველად ემთხვიოს კათალიკოსს ხელზე», დააბარა სახლთუხუცესს
მამამზემ. ვიდრე ტოხაისძე სადავის მოკრებას მოასწრებდა და დეზს ჰკრავდა ცხენს.
ზუჩიანი, თორიანი მხედრები ქევქევით მოაჯირითებდნენ ცხენებს, როცა
კათალიკოსის ამალას გაუსწორდნენ, დაწინაურდა ოქროს მუზარადიანი, მშვენიერი
ვაჟკაცი, დაქვეითდა და მეაბჯრეს მიუგდო ცხენი.
მუზარადი მოიხსნა, თავთუხისფერი კულულები გადმოიღვარა მის მაღალ
შუბლზე. დიდრონი, ცისფერი თვალები მიაშტერა კათალიკოსის დალეულ
ავადმყოფურ სახეს, ღილივით წვრილსა და ციმციმა თვალებს. თავისი გოლიათური
მარჯვენა გაუწოდა სტუმარს. ზიზღნარევი ძრწოლით აღვსილმა თავი მოიდრიკა,
ცივად ეამბორა მის დამჭკნარსა და გრძელ თითებს (ამ წუთში ფეხზე მდგომარე
ჭიაბერი გაცილებით უფრო მაღალი მოსჩანდა, ვიდრე ჯორზე მჯდომარე
მელქისედეკ კათალიკოსი).
VIII
დამრეცილი გზა სულ მაღლა და მაღლა მიიწევდა. მელქისედეკი თავს ძლივს
იკავებდა ჯორზე. მოთავდებოდა ერთი აღმართი, ახლა მეორე დაიწყებოდა.
ავიდოდნენ მწვერვალზე, მხარმარცხნით გაუხვევდნენ, ისევ ახალ აღმართს
შეუდგებოდნენ, ისევ და ისევ.
ბოლოს გამოჩნდა ქორსატეველას ციხე-დარბაზი და საბრძოლო გოდოლები
სწორედ იმ მწვერვალზე, სადაც ამდენ ხანს მხოლოდ ღრუბლებს ჰხედავდა
კათალიკოსი.
ახლა კი ხანგრძლივად აღმასვლამ ისეთი უცნაური გულის ძგერა მოჰგვარა
მელქისედეკს, იგი ვეღარცღრუბლებს ჰხედავდა და ვეღარც ქორსატეველას ციხეს.
ცალ მხარეს სტეფანოზ ბერი მიჰყვებოდა ჯორით, ცალი მკლავი მამამზეს ეჭირა,
გაფითრებული მელქისედეკ მიცვალებულივით იჯდა ჯორზე და ყოველ წუთში
ელოდა ძირს ჩამოვარდნას.
უკვე ქორსატეველას პირველ გოდოლს მიადგნენ, მაგრამ მელქისედეკმა
სავსებით დაჰკარგა ცნობიერება და ოთხმა ბერმა ხელით ჩამოიღეს იგი უნაგირიდან.
მამამზის მეუღლე ბორდოხანი ფანატიურად მორწმუნე იყო, იგი შორიდან
თაყვანს სცემდა მელქისედეკ კათალიკოსს, როგორც «შესანიშნავ მწყემსს
ქრისტეანობისას და ეკლესიათა დიდ აღმშენებელს».
პირველ გოდოლთან დაუხვდა იგი კათალიკოსს თავის შიმუნვარებითა და
მოახლეებით. როცა სულთმობრძავი მღვდელმთავარი ჯორიდან ჩამოიღეს,
მანდილოსნები მისცვივდნენ მას.
ზოგი ხელ-ფეხზე ეამბორა კათალიკოსს, ზოგიც ტანისამოსის კალთებს
უკოცნიდა. ორხოვით, ფარდაგებით და ნატებით მორთულ დარბაზში შეიყვანეს
კათალიკოსი და ტახტზე დაასვენეს.
მამამზე ფრიად შეშფოთებული იყო, რადგან კარგად იცოდა, მეფე გიორგი
უთუოდ ჭიაბერს შესწამებდა კათალიკოსის სიკვდილს და ეს უცილოდ
გაამძაფრებდა ისედაც გამწვავებულ ურთიერთობას.
ბორდოხან, ერისთავის მეუღლე, ღაწვებს იხოკდა, მთელი სიცოცხლე იმის
ნატვრაში იყო, მელქისედეკ კათალიკოსი თვალით ენახა ოდესმე.
სამგზის წავიდა მის სანახავად მცხეთას და სამგზისვე ხელი მოეცარა,
მელქისედეკი ხან უფლისციხეს აღმოჩნდებოდა წასული, ხან არტანუჯის ეკლესიების
ასაშენებლად და მოსაკაზმავად.
ახლა უჩვეულო ბედნიერებას ეღირსა ბორდოხან, მელქისედეკ კათალიკოსი
ქორსატეველას ციხე-დარბაზს ეწვია, მაგრამ უკვე სულთმობრძავი და განწირული.
ცამეტი წლის კატაი გაოცებული შესცქეროდა ატირებულ დედას და ვერ გაეგო,
თუ რად აწუხებდა მას ამ ჩონჩხადქცეული მოხუცის სიკვდილი?
ბორდოხან ძველი ქართველი მანდილოსნების დარად აქიმობაში განსწავლული
იყო ფრიად. ერთი წუთი მოისაზრა, მებადური ბიჭები ჩააგზავნა არაგვში და
ორაგულის ლიფსიტები დააჭერინა საჩქაროდ.
დიდხანს უზილეს ცივი ტილოთი გულ-მკერდი კათალიკოსს ბორდოხანმა და
მისმა უფროსმა დამრუსუდანმა, გონს მოიყვანეს ძლივს.
მამამზემ თავათ შემოიტანა ლანგარზე დაწყობილი ცოცხალი ლიფსიტები.
ადგა ბორდოხან ერისთავი, საკუთარი ხელით დააცალა ლიფსიტებს ფრთები,
ისე, როგორც კარაბადინში ჰქონდა ეს წამლობა ამოკითხული, და თორმეტი ლიფსიტა
სათითაოდ გადააყლაპინა მელქისედეკს, სულ რამდენიმე წუთში კათალიკოსი
გამომჯობინდა.
ბორდოხან ფერხთით დაუვარდა მელქისდეკს, რელიგიურ ექსტაზში შესული
სტიროდა და ტანისამოსის კალთებს უკოცნიდა კათალიკოსს.
გულამრეზილმა ჭიაბერმა ვერ აიტანა ასეთი უსიამო სურათის მზერა. მამას
უჩურჩულა: პურობის დაჩქარებისათვის ვიზრუნებო, და მყისვე გავიდა დარბაზიდან.
კათალიკოსი წამოდგა. მიიხედ-მოიხედა და ვერსად ნახა ხატები და ჯვრები
გარშემო კედლებზე.
მოაგონდა მსტოვარი ბერების მოტანილი ცნობა, - ქორსატეველას ციხე-დარბაზი
გაძარცვესო წარმართმა ფხოველებმა. ჯვრები და ხატები ხმლებისა და სატევრების
შესამკობად გადაადნესო.
ჯვარის მტვირთველს ვაშკარანების გახსნა უბრძანა.
მამამზეს წამუყო და ჭიაბერი ახმობინა.
ჭიაბერი შემოვიდა და უჩურჩულა მამას: პურობისათვის მზად იყავითო.
მცირეწლოვანი კატაი შემოუძღვა შიმუნვარებს, პირსახოცი მხარზე ეფინა.
თავმოდრეკილი მივიდა კატაი, ხელზე ეამბორა კათალიკოსს, შემდეგ თავათ
აიღო სურა და ხელი დააბანინა ჯერმელქისედეკს, შემდეგ ოთხივე ეპისკოპოზს.
ხელის ბანა რომ მოთავდა, ამინაშატის ხატი აიღო კათალიკოსმა, გადასცა
მამამზეს, მის წინაშე მონურად ქედმოდრეკილს, და დასძინა: მეფემ გისახსოვრათო.
მამამზემ დაიჩოქა ბალღივით, ჯერ მუხლზე ემთხვია. შემდეგ ხელზე, მერმე
ამინაშატის ხატს აკოცა და ფარისევლური სასოებით ჩაიკრა იგი მკერდში, ისევ
გამოიღო და ხელახლა ემთხვია.
ახლა ჭიაბერი მოიხმო კათალიკოსმა, შორიახლო მდუმარედ მდგარი. როცა ეს ოქროსკულულებიანი გოლიათი ეახლა, ჰაერში ჯვარი გადასახა
სახეშეჭმუხვნილმა მელქისედეკმა, მერმე ძელისცხოველის ჯვარი ამოიღო
ლუსკუმიდან, დააცქერდა მის ფერხთით დამუხლულის თავთუხისფერ კულულებს
და მკაფიოდ სთქვა:
«მეფედ მეფემან გიორგიმ, აფხაზთა და ქართველთა, რანთა და კახთა ბატონმა
გიბრძანა, ერისთავთ-ერისთავო, ჭიაბერ»... − თანაც შთაგონებულად ზეასწია ხელი.
«მეფეთ მეფემან გიორგიმ გიბრძანა, − განიმეორა მტკიცედ და ხმა აუკანკალდა
კათალიკოსს, − განაგდო ეშმაკეული, ქრისტეს შჯულად მოიქცე კვლავ და
მოკრძალებით ემთხვიო ამ ძელიცხოველსა».
ეს უთხრა და ზედ ტუჩთან მიუტანა ჯვარი მისფერხთით დაჩოქილს.
ყველანი თავჩაქინდრული შესცქეროდნენ ამ სცენას, ბორდოხან კუთხეში
დაჩოქილი სტიროდა ბალღივით, მოხუცი აზნაურებიც ფეხზე იდგნენ და სასოებით
ისმენდნენ კათალიკოსის ქადაგებას, რომელშიაც მელქისედეკი აფრთხილებდა
ყველას, ვისაც რაიმე წილი სდებოდა ფხოველთა მიერ მოწყობილ ამბოხში,
ემუქრებოდა ძელიცხოველის სახელით.
შავლეგ ტოხაისძე განმარტოებით მიყუჟულიყო ბნელ კუთხეში, ბრაზმორეული
აკრიჭინებდა თავის წვეტიან, ნადირისებურკბილებს.
ჭიაბერი ზიზღნარევი ძრწოლით ემთხვია ჯერ ჯვარს, შემდეგ კათალიკოსის
მარჯვენას. წამოდგა თუ არა იგი, მელქისედეკმა დაოკებული ბრაზის ნატამალი
დაიჭირა მის მშვენიერ, ცისფერ თვალებში.
IX
პურობის დროს იშხნელი, მაწყვერელი, ანჩელი და მტბევარი მიუსვეს
კათალიკოსს მხარმარჯვნივ, ხოლო მხარმარცხნივ თავათ მამამზე მიუჯდა, მის
გვერდით ბორდოხანი და ჭიაბერი დასხდნენ.
შავლეგ ტოხაისძე და თორმეტი აზნაური არაგველნი მკლავწაკარწახებულნი
ემსახურებოდნენ საპატიო სტუმრებს.
მამამზე თავათ აწვდიდა კათალიკოსს ხან ზურგიელს, ხან ჭანარს, ხან მურწას,
რადგან მელქისედეკმა გახსნილების შემდეგაც თევზის გარდა არა ინდომარა.
ისევ წამოდგა მამამზე და ახლად შემწვარი კალმახი მოართვა სტუმარს.
ჭიაბერი მამისაკენ გადაიხარა და უჩურჩულა: ღვინო მემწარა, წავალ და
გამოვაცვლევინებო ღვინოს.
ეს სთქვა და დარბაზიდან გავიდა.
ისევ გაუწოდა კალმახით სავსე ლანგარი მამამზემ სტუმარს, უქებდა არაგვის
კალმახს, რაც უფრო აღმა ამოყვება კალმახი მდინარეს, მით უფრო გემრიელიაო იგი.
ახლა ქვირითობა იწყება მალე და თუ შენი მეუფება დიდხანს დაყოვნდება
ქორსატეველას ციხე-დარბაზში, ყოველდღე ახალ ქვირითსა და კალმახს მოგართმევო.
ერთბაშად კალმახის ამბავი დააგდო მამამზემ და ძელიცხოვლის ჯვარის გამო
დაუწყო საუბარი. გამიგონია ამ ჯვარს დიდი სასწაულები მოუხდენიაო კლარჯეთში -
იმერხევში ეკლესია დაქცეულა მიწისძვრის დროს, ყოველივე შემუსრულა
საკურთხეველში, ხოლო ძვირფას ლუსკუმაში ჩადებული ძელიცხოველი უვნებლად
გადარჩენილიყო.
კათალიკოსი კალმახს ჭამდა, მდუმარედ ყურს უგდებდა ნაუბარს.
როცა ძელიცხოველის ჯვრის სასწაულების ამბავი მოათავა მამამზემ,
მელქისედეკმა თავი დაუქნია, - დაუმოწმა, ეს ასე ჭეშმარიტად აგრე მოხდაო. მამამზემ ეს ამბავი აღარ განაგრძო, თუმცა იმ ჯვარის მცხეთაში კვლავ
ჩამოტანის ისტორიაც ჰქონდა გაგონილი ეზოსმოძღვრისაგან. ერთბაშად ეს ამბავიც
დააგდო და თითქმის ჩურჩულით ეუბნება მელქისედეკს:
«ჩემს აქ არ ყოფნაში წყეულ ფხოველებს დაუქცევიათ ჩემი საერისთავო, შენო
მეუფებავ, ეკლესიები გადაუწვავთ, ჩემი ვაჟი ჭიაბერი და სახლთუხუცესი ტოხაისძე
ჯარით შეგებებიან წინ, სასტიკი ბრძოლა გაუმართავთ, მაგრამ ფხოველნი განა
მარტონი იყვნენ? მტრის სიმრავლისაგან ოტებულნი უკუქცეულან და
ქორსატეველაში ჩაკეტილან ჩვენები.
მერმე წყარო მოუწყვეტიათ უსჯულოთა, ციხე აუღიათ, დარბაზები
გაუძარცვავთ, არც ერთი ხატი, არც ჯვარი შეგვარჩინეს მამა-პაპათა დანატოვარი».
მელქისედეკმა კალმახს თავი წასჭამა, მცირე ხანს ღეჭავდა ლუკმას უკბილო
ბერიკაცი, მერმე აცახცახებული ხელით ფხა გამოიღო პირიდან, თეფშის ლინგზე
დააწყო, მამამზეს მიუბრუნდა და ეუბნება:
«მეფე გიორგის ეს ყოველივე წვრილად მოხსენდა თავის დროზე. ეს იყო, შენ
დათვმა დაგტორა, მეფემ პატივი დაგდო, როგორც საპატიო სტუმარსა და ავადმყოფს,
ამიტომაც არგაგიმხილეს».
შემდგომ ამისა ისევ დაითრია მელქისედეკმა მოზრდილი კალმახი, ისევ წასჭამა
თავი.
მამამზე ლიქნიდა კათალიკოსის წინაშე მრავალი ფიცითა და აღთქმითა. მეფის
მზესა და ბაგრატ კურაპალატის სულს იფიცავდა. ჩემს ხელში დალია ბაგრატ
კურაპალატმა სული ფანასკერტელის ციხეში, მე და ზვიად ერისთავს ჩაგვაბარაო
მცირეწლოვანი გიორგი და მთელი საქართველოს ბედი.
ბაგრატმა ჩამომართვაო სიკვდილის წინად ფიცი და ამ ფიცის ერთგული ვარო
დღემდის. მე და ჩემი თანამეცხედრე ბორდოხან დღე და ღამეს ლოცვაში ვატარებთო,
მეუფეების შენის მიწა ვართო, მე და ჩემი მეუღლე, ჩემი ვაჟი ჭიაბერი და ქალი კატაი.
ეს საუბარი არა ჰქონდა მოთავებული მამამზეს, როცა კათალიკოსმა მამამზის
წინაშე მდებარე ლანგარისაკენ გამოიხედა რადგან იშხნელსა და მაწყვერელს მუსრი
გაევლოთ კალმახისათვის.
მამამზეს სიტყვა გაუწყდა პირში და როცა ახალი ლანგრით მიართმევდა
კათალიკოსს კალმახს, მელქისედეკმა ღილივით წვრილი და შავი თვალები შეაგება
ისრიმისფერ თვალებს, მამამზის დაფანჩვულ წარბებს ქვეშ აწრიალებულთ.
ბორდოხანმა შენიშნა ჭიაბერის გასვლის შემდეგაცრომ არგამოსცვალესღვინო.
გაოცდა: რად იგვიანებსო ამდენ ხანს? მელქისედეკის გასაგონად ბოდიში
მოიხადა და დარბაზიდან გავიდა. კათალიკოსმა ხელახლა აიღო მოზრდილი
კალმახი ამასაც წასჭამა თავი და მასპინძელს მიუბრუნდა:
«მეფეთ მეფე გიორგი სულგრძელია. იგი დიახაც ისმენს თათბირთა ჩემთა.
რამეთუ არა ბრძანებულ არს უფლისაგან მახვილის აღებაი. ესე ხამს ქრისტიან
მეფეთა და ეკლესიის მწყემსთა სახარებითა მაცხოვრისათა და ჯვარითა პატიოსანითა
უჩვენონ ქვეშევრდომთა თვისთა გზაი ჭეშმარიტ, მიმყვანებელი ცხოვრებად
საუკუნოდ, რათა ძალმან ძელისაცხოველისამან განანათლოს ბნელი ცთომილების
გზაზე შემდგართა გულში.»
ეს სთქვა კათალიკოსმა და დარბაზში ბორდოხანი შემოიჭრა, ჭიაბერი კვდებაო,
გაოგნებულმა შეჰკივლა და გაიქცა.
სტუმრები წამოცვივდნენ, ვიდრე იშხნელი და მაწყვერელი ჭიაბერის საწოლ
დარბაზში გაიყვანდნენ კათალიკოსს, ჭიაბერს უკანასკნელი სუნთქვა გასცლოდა უკვე.
ტოხაისძე თავზე წამოდგომოდა და აპატიოსნებდა ცხედარს. ავიაო, დაიბუხუნა მამამზე ერისთავმა და მისი გოლიათური სხეული დაგორდა
იატაკზე.
გაფითრებული მელქისედეკი დააშტერდა მიცვალებულს, უკვე ჩამქრალიყვნენ
მისი მშვენიერი, ცისფერი თვალები.
წესის აგებისას ამოიღო კათალიკოსმა პაწია, ჩალისფერი ლოცვანი და
აბუტბუტდნენ მისი დამჭკნარი ტუჩები...
...«ავაზაკთა შორის ჯვარს ეცვი, მხსნელო, დაისაჯე ძელითა ცხოველითა,
სიკვდილი მოჰკალ უკვდავმა სიკვდილითა, სამდღე დაფლობილმან ხორცითა,
ბნელი განაქარვე ნათლითა».
ბორდოხან ლოყებს იხოკდა, მდუღარე ცრემლით მისტიროდა შვილს, უკოცნიდა
ჩაცვენილ თვალებს, ხანაც კათალიკოსს დაუვარდებოდა ფერხთით, ფეხზე ეხვევოდა,
ევედრებოდა: აღადგინეო ჩემი საყვარელი შვილი, ისე, როგორც ქრისტემ - ლაზარე.
გაოგნებული მამამზე თავში იცემდა ორივე ხელს, ცრემლი გაშრობოდა
სრულიად.
მხოლოდ შავლეგ ტოხაისძე იდგა გულზე ხელდაჭდობილი დასისხლიანებული,
ამღვრეული თვალებით მისჩერებოდა კათალიკოსს და მის გულში წყალგადასხმულ
ნაღვერდალივით შიშხინებდა მელქისედეკის მიერ წარმოთქმული ლოცვის ერთ-
ერთი ლექსი:
...«დაისაჯე ძელისცხოველითა? ვის გულისხმობდა კათალიკოსი, ჭიაბერს თუ
ქრისტეს?»...
პანაშვიდის გათავების უმალვე ერისთავების სახლეულმა და სტუმრებმა იწამეს,
რომ კლარჯეთელმა ძელიცხოველმა მორიგი სასწაული ჩაიდინა ჭიაბერის მოკვლით.
თავად მამამზეც შედრკა, მანაც დაიჯერა ეს სასწაული. მისი აზრით ახლა
ტოხაისძის, კოლონკელიძისა და მისი ჯერი იყო მომდგარი, მაგრამ უეცარი
სიკვდილი სანატრელად უჩნდა ვაჟკაცი შვილის დამკარგველ მოხუცს.
ანაზდად გამოიცვალა, მოტყდა მამამზე, ახლა მთლად ფეხქვეშ ეგებოდა
კათალიკოსს და მის ამალას.
იმ ღამესვე აღსარების ნება სთხოვა მელქისედეკს და აღიარა თავისი და
ჭიაბერის თანაზირობაფხოველთა ამბოხში.
X
ქორსატეველას ციხეში კათალიკოსის ჩასვლამ (უკეთ რომა ვთქვათ,
ძელიცხოველისამ) და ჭიაბერ ერისთავის სიკვდილმა შიშის ზარი დასცა კავკასიონის
წარმართებს.
ქრისტიანები წელში გასწორდნენ, დილეგებიდან ამოიყვანეს ფხოველთა
ამბოხის დროს შეპყრობილი ხუცები და მედავითნენი, ყველა, ვინც ცოცხალი
გადაურჩა ხალხისრისხვას.
ცრუმორწმუნებას ფრთები შეესხა, აგრე ამბობდნენ: ძელიცხოველი მოდისო
კათალიკოსის თანხლებით, კერპები და ბომონები მის გამოჩენისას ცამტვერდებიან,
წარმართნი ემთხვევიან თუ არა, მყისვე განუტევებენო სულს.
მელქისედეკ კათალიკოსი სისასტიკით არ იყო ცნობილი, მას მთელს
საქართველოში სახელი ჰქონდა მოხვეჭილი, როგორც ეკლესიათა მშენებელსა და
უებრო ასკეტს, ძელიცხოველს გაცილებით უკეთ იცნობდნენ მთეულნი. თავდაპირველად ვახტანგ გორგასალსა ჰქონდა იგი, როგორც «საომარი ჯვარი»;
წინ უძღოდა მეფის ლაშქარს, როცა კავკასიონი გადალახა ვახტანგმა და «დიდმა
მთებმა შეჰქმნეს დრეკა».
ალანნი, წანარნი და ღალღაი უცნაურ ლეგენდებს სთხზავდნენ მის სასწაულთა
გამო.
ლუსკუმიანად ცხრა გირვანქა იყო ძელიცხოველი, სამნახევარი წყრთის
სიმაღლისა და წყრთა-ნახევრის განისა.
ლეგენდების მიხედვით, სვეტიცხოველის ხისაგან უნდა ყოფილიყოს იგი იმ
ეპოქაში გაკეთებული, როცა წარმართული ხის კულტი შეიგუა ქრისტიანობამ.
ძელიცხოველს სხვადასხვა საუკუნეში შემოვლილი ჰქონდა მთელი საქართველო
ნიკოფსიიდან დარუბანდამდის.
ერთი მემატიანის ცნობით ეს ჯვარი დაკარგულა სწორედ იმ დღეს, როცა
ხაზარებმა პირველად აიღეს ტფილისი.
აშოტ კურაპალატს უტარებია სარკინოზების წინააღმდეგ ომებში ძელიცხოველი,
ბოლოს საბერძნეთში განტოლვილს თან წაუღია იგი. ბიზანტიაში პატიოსანი
თვლებით მოაოჭვინა თურმე მისი ლუსკუმა.
853 წელს, როცა სარკინოზებმა ტფილისი აიღეს, კახაი და თარხოჯი მოჰკლეს, ეს
ჯვარი ბუღა თურქს ჩავარდნია ხელში.
ძელიცხოველს ბედი სწყალობდა: როცა მისი იმედით აღჭურვილი ერისთავები
და მეფეები გაიმარჯვებდნენ, მემატიანენი ჯვარს ადიდებდნენ, «ვითარცა
ძლევამოსილს», ხოლო როცა ისინი მარცხდებოდნენ, ჯარის სიმცირეს, ან
სტრატეგიულ მარცხს, რომელიმე სარდალს ან მეფეს აჰკიდებდნენ ხოლმე ბრალს.
ცნობილია, ადამიანები ღვთაებას უფრო იოლად აპატივებენ ხელის მოცარვას,
ვიდრე კაცთაგანს და სწორედ ამან შეუქმნა ვახტანგისეულ ძელიცხოველს ზვიადი
სახელი.
არაბებთან ბრძოლაში 50.000 ქართველი დაიღუპა ტფილისში, თავათ
ძელიცხოველიც «წარტყვენილ იქმნა», იმდროინდელ ჟამთაღმწერელს ჯვრისთვის არ
მოუკითხავს ბრალი.
მთიულეთში სალაშქროდ მიმავალ ბუღა თურქს მთეულებმა და ხვავებმა
მოუჭრეს გზა. «მოისრნა სარკინოზთაგან ურიცხვი» და თოვლის ქვეშ დაიღუპა
მრავალი.
ერთმა მენადირე მთეულმა არაგვის პირად დახოცილ სარკინოზების გვამთა
შორის დიდძალი ნაალაფარი და ერთი ვაშკარანი იპოვნა, ვაშკარანში სავსებით
გაძარცვული ძელიცხოველი, და ბაგრატ კურაპალატს მიუტანა უფლისციხეში.
სარკინოზების შემუსვრა მამაც მთეულთა და ზვავებს როდი მიაწერეს, არამედ
ძელიცხოველის ჯვარს.
ბაგრატმა ვერცხლით მოაჭედვინა მისი ლუსკუმა ოქრომქანდაკებლებს და
პატიოსანი თვლებით შეამკობინა კვლავ.
იმ ბნელ ეპოქიდან სულ მცირე ცნობები მოღწეულა ჩვენ დრომდის; მესხური
ერთი დავითნის მინაწერიდან ირკვევა: კიდევ ერთი ომი მოუგია ბაგრატ
კურაპალატს «მეოხებითა ძელისა ჭეშმარიტისათა».
ბარდას-სკლიაროსის შემუსვრისას ძელიცხოველი წინ უძღოდა თურმე თორნიკე
ერისთავის ლაშქარს.
ამის შემდეგ დიდხანს სდუმდნენ ჟამთაღმწერელნი ამ ჯვარის გამო. როცა
ბაგრატ III და გაგიკ სომეხთა მეფემ ზორაკერტთან შემუსრეს განძელი ამირაფადლონი, ეს გამარჯვება მოძმე ერების კავშირს როდი მიაწერეს, არამედ «ძალას
პატიოსანის ჯვრისას».
ბასილი კეისართან ატეხილ ომებში წინ უძღოდა იგი გიორგი პირველის
ლაშქარს, მაგრამ დამარცხებულმა მეფემ გული აიცრუა მასზე, გზაში ოლთისი დასწვა
და უკუიქცა.
ბერძნების ჯარის მეწინავე ჯვარისმტვირთველი შეეპყრათ ერთ ტყეში, ორი
წლის შემდეგ ტაოს კარში ეპოვნა ჯვარი ერთ ბერს, მაწყვერელისთვის მიეტანა,
მაწყვერელს კათალიკოსისათვის მიურთმევია. მერე ის იყო, ახალ წელს მეფეს
უკვლია მელქისედეკმა იგი.
როცა ამ ჯვარმა ბიზანტიონთან ომი ააცდინა გიორგის, ჭიაბერს სიცოცხლე
მოუსწრაფა და კავკასიონის წარმართებს შიშის ქარი შეჰყარა, გიორგის გული
მოუბრუნდა მისდამი.
შეძრწუნდნენ არა მარტო წინართა და არაგველთა აზნაურები, არამედ
ფხოველთა ხევისბერებიცა.
აურაცხელი ხალხი მიაწყდა ჭიაბერის ტირილს, ქელეხში თავმოყრილთა შორის
უმეტესნი ამ საოცარი ჯვრის საჭვრეტლად იყვნენ მოსულნი.
მიემგზავრებიან ქალაქგარეთ, ჩვეულებისამებრ ჰიპოდრომზე მივდივარ ხოლმე.
დოღის სეზონი მოთავებულია და ნასუქალ ულაყებს არას ავნებს საქართველოს
სამხედრო გზაზე გაჯირითება. ჰიპოდრომზე კარგად იციან ჩემი გარდაუვალი ვნება
ცხენოსნობისადმი.
«სეირა გნებავთ?» მეკითხება ნოშრევანი, ძველი მეჯინიბე.
«სეირა ჩინებული ცხენია, მაგრამ დაცდილი მაქვს, მანქანების ეშინია».
«ნავარდა?»
თავადვე დასძინა:
«ნავარდა ხიდზე გასვლას უფრთხის».
«დარდიმანდისათვისრას იტყვით?»
«ოჰო, დარდიმანდი ყველაზე მეტად დინჯი ულაყია, არც მანქანებს ეპუება,
ხიდზედაც უწყინარად გადადის».
დარდიმანდზე შეჩერდა ჩემი არჩევანი.
სამხედრო გზა ულამაზესია მსოფლიოს დიდ გზათა შორის, ხოლო დარდიმანდი,
ცხენთა შორის უსაჩინოესი.
ცხენოსნობა უდიდესი დასვენებაა ჩემთვის. როცა თავწვრილა, მკერდგანიერი,
მუხლმაგარი და ყურდაცქვეტილი ცხენი შემომხედავს შრომისაგან წელში
გადრეკილს, წინაპრების ჩემის უშრეტი ენერგია კვლავ იღვიძებს ჩემში, ასე მგონია
ხელახლა ვშობილვარ-მეთქი და ჯერაც არ მეგემნოს სიარულის, ხტომის და ჭენების
სიხარული ამ მშვენიერმიწაზე.
ვეფერები დარდიმანდს თელის ფოთლებისებრ პაწია ყურებზე, ქლიავისფერ
თვალებში შევცქერი და ჩემს სულში გადმოდის ის მოუღალავი ძალმოსილება,
ცხოველისათვის ასე ჭარბად რომ მიუცია დედაბუნებას.
მოხდა ისე, რომ ეს დარბაისელი დარდიმანდიც გაფიცხდა. ცხენი გალთმისანია,
მხედრის განწყობილებას შეიცნობს ხოლმე წინასწარ.
უწინაც ვმჯდარვარ დარდიმანდზე, იგი საქართველოს ჩემპიონია წმინდა
სისხლიან ულაყთა შორის, მრავალი დიდი ქალაქი ჰიპოდრომზე უსახელებია მას
ჩვენი ქვეყანა, ამიტომაც მოკრძალებულად ვექცევი.
მატარებლებით დავლილი აქვს საბჭოთა კავშირის დიდრონი ცენტრები.
შეჩვეულია ლოკომოტივების ბღავილს, ავტოების ზუზუნსა და ტრაქტორების
ბუბუნს.
როგორც ზოგიერთს, კაცთაგანს, ცხოველსაც ასე სჩვევია, როცა შენ
ქედმოდრეკილად ექცევი, მას ჰგონია, ჩემი ეშინია, თორემ რად მომეპყრობოდაო
პატივისცემით?
გახელდა დარდიმანდი და მეც ისეთ გუნებაზე ვარ, ყარაყორუმამდის ვივლი
თუნდაც გაბმული ჭენებით, მაგრამ ვზოგავ დარდიმანდის იშვიათ ტალანტებს. თავის მშვენიერს დიდრონ თვალებს უბრიალებს კრიალა ავტოებს, მუზმუზელა
საბარგულებს და ყოველ წუთში მზადაა გამიტაცოს, გადანთქას სივრცე.
მე არ ვამტყუნებ დარდიმანდს, ასე ხალაღებით რომ აუჩქროლდა მოუღალავი
ულაყის მდუღარე სისხლი.
ტფილისი თვალსა და ხელს შუა გაიზარდა, გადიდქალაქდა.
ლაპლაპებს უზარმაზარი კოცონი მთაწმინდაზე, ელავენ ელექტრონის
ლამპიონები, ჩელიუსკინელთა ხიდისა და სტალინის შესანიშნავ სანაპიროს გასწვრივ
ელექტრონის ბურთები ტივტივებენ მტკვარში, ჩაბღავიან გახელებულ ულაყს
თვალებბრიალა ავტოები ყურში, დაიზმუვლებენ და გარბიან გუდრონით მოგებულ
გზაზე.
ზუზუნებენ ქარხნის სირენები, გუზგუზებენ რაიონებისაკენ მიმქროლავი
ტრაქტორები, მხიარულად წკრიალებენ ველოსიპედები და დინჯი დარდიმანდი
იფხორება, ფრთხება, ჟამიდანჟამზე მოუსვენრად ფრუტუნებს დაღეჭავს ლაგამს.
ვეღარც საყბეური აკავებს, ვეღარც სამკერდე, დაითრევს გედის კისრისებრ
გადრეკილ ქედს და წამართმევს თავს.
ისევ მოვსდრეკ, დავიოკებ, მაგრამ განზე გოგვას მოჰყვება ერთბაშად,
დაიგრძელებს სადავეს უკითხავად და მოჰყვება ქევქევით სვლას.
ბოლოს მეც მომეღალა მკლავები, ნება-ნებას მივუშვი, ასე ვიფიქრე, გულს
შეიჯერებს-მეთქი ჭენებით მცირე ხანს.
დიღმის ბორანთან მოსწყდა ადგილიდან და გამიჭენდა. მივყევი
სულმოსწრაფებულ ულაყს და ასე მგონია, ათასი ცეცხლოვანი თვალი მოგვსდევდეს
უკან ქშენითა და ბუბუნით.
უმატა ჭენებას ცხენმა, გრძნობდეს დარდიმანდი თითქოს, რომ მანქანების
ქალაქში აღარაა უკვე ცხენის ადგილი, გარბოდეს იგი ტფილისიდან, სადაც მისი
ნათესავი დღეს თუ ხვალ სასტიკად დამარცხდება და მიქროლავდეს ქედფიცხელი
ულაყი, რათა დაღუპვას გადაარჩინოს თავისი ჯილაგი.
ქალაქის მიჯნები მოვათავე და ჩორთზე გადავიყვანეროგორც იქნა.
რაკი მოგვიანებით მომიხდა ტფილისიდან გასვლა, ამიტომაც განზრახული
მქონდა ავჭალიდან შემობრუნება ქალაქში და ამადაც აღარ მენახა ჩემი საყვარელი
სვეტიცხოველი.
თუმცა ამ ტაძრისათვის თვალის შევლება ყოველ დროში სანუკველია; დილით
ხვლიკისფერია იგი, მოუღალავი მზით გაშუქებული, შეღამებისას ოქროცურვილია,
ხოლო მწუხრის შემოდგომისას, თუ ვარსკვლავიანმა ცამაც დაადგა თვალი, ცას
მიეჭრება მისი მრუდე ჰარმონიით აღვსილი ხაზების ზესწრაფვა.
ჩემთვის საკმარისია ოდნავ, ოდნავ მაინც მოვკრა თვალი ცაში ატყორცნილ
სიმფონიას ლოდებისას, დეე, თუნდაც ჭენებით გამატაროს ქედფიცხელმა
დარდიმანდმა მის გვერდით.
წამიერად თვალი შევავლო მწუხრში განდგომილს და გავეცალო კვლავ.
სწორედ ავჭალასთან დამიფრთხა ცხენი.
ტრაქტორისათვის ფურგონი გამოებათ უკან, გაუსწორდა თუ არა,
მოულოდნელად შემოესმა მანქანის ბუბუნი, ისევ წამართვა თავი და გაჭენდა
საშინელის სისწრაფით.
მე ისე მიამა მისი თავაწყვეტილი ქროლვა, მაინცდამაინც არ მივეძალე და
მივუშვი სადავე. ზაჰესის ელნათურები ციმციმებენ მტკვარში. ამ ათასთვალა პოლიფემის
ნათელი მისდგომია ზედაზენის მთას, რომელიც დემონების საუფლოდ მიაჩნდათ
ძველ იბერიელებს ოდესღაც.
ჯვარის მონასტრის გასწვრივ ძლივს ავლაგმე დარდიმანდი.
წვებოდაღამე ზედაზენისა და სარკინეთის მთების უბეებში.
წვიმის შხეფები მხვდებოდა სახეზე.
მტკვარი შესდგომია პომპეუსის ხიდს.
გზა და ხიდი უცნაურ ფიქრს აღმიძრავს ხოლმე. ამ ხიდზე გაუვლიათ რომაელ
კონსულსა და მის ჯარებს, განა მარტო რომაელთა ლეგიონებს, − სარკინოზების,
სელჯუკიანების, ურუმთა და ირანელთა ურდოებს.
მტკვარზე ტივტივებს ეს ხიდი და იგი უკვე აღარაა დღევანდელისა და
გუშინდელის მტკიცე კავშირი. წარსულის უტყვი მოწმეა, დღევანდელობისთვის
სავსებით უხმარი. მუზეუმის ექსპონატად ვერ გამომდგარი და სადაცაა წალეკავს მას
მტკვარი, როგორც ქიმერას, მომავლისათვის მოუხმარებელს.
სატახტო ქალაქში მისასვლელის და მეკლიტის როლი გმირების ხიდს
წაურთმევია მისთვის, ისევე, როგორც ჩვენს საამაყო ტფილისს პირველობა
მცხეთისათვის.
უკვე მცხეთაში ვარ, ღრუბლებით წაგრაგნილი ცარგვალი დამხობია
სვეტიცხოვლის წვეტიან გუმბათს, კიდე-კიდე ქარვისფერი კალთები მოუჩანს ცას,
მრუმე ზუჩიან მწვერვალებზე ელავს ხანდახან.
სვეტიცხოველის გალავანთან თავდება ჩვენი ეპოქის ჩქამი და სინათლე, მის
წიაღში იწყება საუკუნო რიცხვით მეათე თავისი მრუმეღამეებითა და იდუმალებით.
კარიბჭესთან დავქვეითდი, რამდენიმე ლანდი ჩალიჩობდა ტაძრის შესავალთან,
ქუჩაში.
ექვთიმე თუ შინაა-მეთქი, ვეკითხები უქუდო ბიჭუნას.
ყმაწვილმა თავი გააქნია: აქ არავინ მეგულებაო ასეთი.
ვიღაც დედაკაცი მომეახლა თავსაფრიანი.
ე მანდ ეზოში ზისო ბერიკაცი, იმას ჰკითხეო.
ჭიშკარი შევაღე, დასადავებული ცხენი შევიყვანე გალავანში, მარცხენა კუთხეში,
ზედა გალავანზე მოშენებული შრამელის წინ წელში მოდრეკილი ლანდი იჯდა
ლოდზე.
ცხენიანად რა დამინახა ლანდმა, ზეწამოიჭრა, მომიახლოვდა.
რომელი ხარო? შემეკითხა განცვიფრებული.
ხმაზე შევიცანი ექვთიმე, მან კი ვერმიცნო, ვიდრე გვარი არვუთხარი ჩემი.
გაიხარა მოხუცმა, მარჯვენა მკერდზე მაკოცა, ისე, როგორც ოდიშელებს
სჩვევიათ ხოლმე. ცხენი ჩამომართვა და ხის კიბისაკენ გამიძღვა.
სიბერეს დაეპატარავებინა ისედაც ტანმორჩილი მოხუცი. ოცდაათი წლის წინათ
გალობას მასწავლიდა იგი. ძველ სძილისპირებს აგროვებდა, ძველ ხელნაწერებს,
ფოლკლორის ნიმუშებს, შელოცვებს, ზღაპრებს და ძველ მონეტებს.
ასეთი კაცები ჩვენი მუზეუმებისა და ძეგლების გარშემო დაფუსფუსებენ ხშირად,
ისინი ძველი კულტურის ნასუფრალით იკვებებიან.
ექვთიმე ჩემს მეხსიერებაში დარჩენილი იყო როგორც ქერა, სავსებით ქერა კაცი,
რომელსაც სიმინდის ხაშარივით ბრჭყვიალა, გრძელი ულვაში ჰქონდა. ახლა სავსებით თეთრი თმა მოსავდა მას და გრძელი, გრძელი წვერი, ისეთი,
როგორითაც პრიმიტიული მხატვრები ბიბლიურ ღმერთს ჰხატავდნენ ხოლმე
სოფლის ეკლესიებში.
ექვთიმე ჩემის დაკვირვებით ერთი მათგანია, რომელნიც ყველგან საჭირონი
არიან, მაგრამ ადგილზე მივლენ, მუდამ ზედმეტნი აღმოჩნდებიან ხოლმე. ისინი
მუდამ ახალსა და ახალს მიზანს ეძიებენ ცხოვრებაში, მაგრამ ვერსად პოულობენ
თავის თავს, რადგან მათზე ახდება ხოლმე ყოველთვის: «მრავალნი არიან რჩეულნი
და მხოლოდ ერთმან მოიხვეჭოს ნიჭი».
ზოგიერთი ადამიანი თავისი უმნიშვნელობითა ხდება შესამჩნევი, ამიტომაც იგი
მუდამ თვალში მხვდებოდა ხოლმე.
ხან გალობას ასწავლიდა ძველ-სენაკში, ხან ზუგდიდის მუზეუმის კუსტოსად
იყო, ქუთაისის პირველ კინოში გამგედ, ხანაც სტატისტად ქუთაისის თეატრში,
ნერონის ქანდაკების როლს ჩინებულად ასრულებდა სცენაზე, ათი წლის წინათ
ეთნოგრაფიულ ხოროებს დაჰყვებოდა, ერთ დროს ტფილისში ბუკინისტობდა, მას
მუდამ ჰქონდა სავსებით იშვიათი, ძველი წიგნები და სურათები. ერთ მშვენიერ დღეს
მის პაწია დუქანში საპარიკმახერო აღმოვაჩინე და ამის შემდეგ იგი გაჰქრა ჩემი
ჰორიზონტიდან.
მცხეთაში ჩასვლის კვირაძალში შემთხვევით გავიგე: სვეტიცხოვლის
მეთვალყურედ ყოფილაო თურმე.
დიდხანს ვისხედით მე და ექვთიმე აივანზე.
გაიელვებდა, მოიჭრებოდა ცაზე სვეტიცხოვლის სილუეტი, კვლავ
დაბნელდებოდა ირგვლივ, შეუდგებოდა ცას უცნაური ცახცახი, ახლა უფრო ძლიერი
გახდებოდა ელვათა კრთომა, ჯვარის მონასტერი გამოჩნდებოდა, ზედაზენისა და
სარკინეთის შავჯაგრიანი მთები.
იძალა ქარმა, აღმოსავლეთისაკენ გადალალა ღრუბლები, შემოდგომის ცა
მოიწმინდა და ისეთი კაშკაშა მთვარე დაადგა სვეტიცხოველს, როგორიც მაისში
მინახავს ხოლმე.
უსიტყვოდ შევსცქეროდი ბნელში მთვლემარე ტაძარს და მის გარშემო
მოჯარულ კბილოვან ქონგურებს. ღამურები უკანასკნელ ფერხულს უვლიდნენ
ეზოში და ისეთი უცნაური მყუდროება იდგა ირგვლივ, თითქოს დროსაც
დავიწყნიაო სრბოლა.
თავზე დაადგა ტაძარს მუქლურჯი ცარგვალი, რომლის ქუბებს გალავნის
ქონგურების ნაჩრდილები ისე ხატავდნენ, როგორც გიშრისა და იასპის აჟურებს.
რაც უნდა დიდი ქმნილების წინაშე იდგე, თვით უმნიშვნელო ადამიანიც მეტ
ყურადღებას მოითხოვს შენგან.
მე გამოვკითხე ექვთიმეს თავისი ცხოვრების ამბავი. იჯდა ტაძრის ჩრდილისაგან
წარმომდგარბნელში ჩია მოხუცი და მომითხრობდა.
ეს იყო ტრაგედია ისეთი ადამიანისა, რომელსაც მრავალი რამ აინტერესებდა და
ყურადღების დაფანტულობის წყალობით ყველგან მოსცარვოდა ხელი.
უკანასკნელად ათი წელი დაუყვია მცხეთაში ამ უცნაურ კაცს, რომელიც ყოველ წელს
სამ სამსახურს იცვლიდა ხოლმე.
ამჟამად ნუმიზმატიკით ყოფილა თურმე გატაცებული.
ადგა, ოთახში შევიდა, ჭრაქი გამოიტანა და პაწია ქისა, მონეტებით სავსე. ეს
ფულები საქართველოს მუზეუმს უნდა ვუანდერძოო სიკვდილის წინ. ძველკოლხური სპილენძის მონეტები მაჩვენა, თამარის, რუსუდანის, ლაშა
გიორგის, დავით ნარინისა და ერეკლე მეფის თეთრები. ეს ყველაფერი დმანისის,
უფლისციხის და გელათის სანახებში ჰქონია ნაპოვნი.
ექვთიმეს მოძრავი ბუნების ამბავი რაკი ვიცოდი, გამოვკითხე: მცხეთიდან თუ
აპირებ-მეთქი ადგილის გადანაცვლებას სადმე?
«ვისთან ან სად წავიდე, შვილო?
ორი წყება ცოლ-შვილი მიწას მივაბარე ამ ოცი წლის მანძილზე. უკვე
მიხრწნილებაში გადამდგარი ვარ.
ერთადერთი, რაც ცოტა, სულ ცოტა მაკავშირებს ამ ცხოვრებასთან, ეს არის ამ
ტაძრისადმი სიყვარული წარუხოცელი. აქ ვჩალიჩობ, შვილო, ამ საყვარელი
ქმნილების ჩრდილის ქვეშ, ვუვლი ამ შესანიშნავ ტაძარს და იგი ჩემს თვალში ღვთის
სახლი როდია, არამედ დიდი ხელოვნების იგავმიუწვდენელი ქმნილება, რომელიც,
როგორც ხედავ, თვით ღმერთზე უფრო ხანგრძლივი აღმოჩნდა.
ასე დავდივარ, დავბორიალობ, შვილო, ჩვენს წინაპართა საფლავებსა და
აჩრდილებს შორის. წრეულს დაიწყეს ამ ტაძრის შეკეთება, იმ ხარაჩოებს ხომ ხედავ,
გუმბათზე რამდენიმე სარკმელია კიდევ ჩასადგმელი, ველური მტრედები ჩადიან
ტაძარში.
მეც დავდივარ, სკორეს გადავაცლი ხოლმე ვახტანგ გორგასალისა და ერეკლე
მეორის საფლავებს.
განა ჩემისთანებს გაუწირავთ თავი ამ ტაძრისათვის? ცამეტი საუკუნის
მანძილზე აწყდებოდნენ მის გალავანს მტრის ურდოები.
სარკინოზი აბულ-ყასიმი ეძგერა მას პირველად, შემუსრა და აქლემთა თავლად
გახადა იგი, აღადგინეს, შემდგომ ამისა, სელჯუკმა ალფ-ასლანმა იავარჰყო იგი,
კვლავ აღადგინეს და თემურ-ლენგმა დაანგრია ისევე, შაჰ-თამაზმა და შაჰ-აბაზმა
მილეწეს მრავალგზის.
მერმე ის იყო მთელი საუკუნე აწვიმდა ტაძარს, ახალ დროშიაც კაცს არ
მოჰგონებია მისი შეკეთება, მხოლოდ საბჭოურმა ხელისუფლებამ, ვენაცვალე მას,
გადაახურვინა იგი წრეულს და გალავნის ქონგურები შეაკეთეს, ჩრდილოს ფასადზე
ხარაჩოები ჯერაც არ მოუხსნიათ, გუმბათის სარკმელებშიაც ჩასდგნენ ამ დღეებში
თითო მტკაველა მინას და ჩემი აქ ყოფნის მიზანიც აღსრულებული იქნება კიდევაც,
შესაძლოა ჩემი ცხოვრებისაც»... (ეს სიტყვები მცირეოდენის გულის ტკივილით იყო
ნათქვამი მის მიერ).
«ხვალ დილას აჰყევი იმ ხარაჩოებს და ისეთ რამეს გიჩვენებ, რაც შთაგონებით
აღგავსებს უთუოდ.
მე ასე მესმის, შვილო, მწერლობა გმირობის გამოსარჩლებაა მხოლოდ,
მიჩქმალული გმირობის ქომაგია მწერალი და სხვა არაფერი.
ჩრდილოს კედელზე ერთი წარწერაა და ქანდაკი ორი კაცისა. შენი თვალისა და
მარჯვენის საქმე იქნება ეს, თუ როგორ ამოიკითხავ ცხრა საუკუნის მანძილზე ქვაში
ჩაკირულ საიდუმლოს დღემდის შეუცნობს».
*
იმ ღამეს აივანზე მოვისურვე წოლა. გათენებამდის მოუსვენრად ვბორგავდი,
ცხენის მიერ გაღებული ჩქამი მესმოდა ძილში, დარდიმანდი ფრუტუნებდა, ფეხებს
აბაკუნებდა და ტკბილად, ტკბილად ახრამუნებდა თივას, თანაც პირქვე დამხობილი
ბნელში, გათენებას ვნატრობდი, აღთქმული საიდუმლოს მალე შესაცნობად. ცისკარმა ყური ამოჰყო თუ არა, შოშიებმა ასტეხეს ჭყიპინი. მერმე ის იყო თავზე
წამომადგა მზით გაბრწყინებული, ხვლიკისფერი სვეტიცხოველი; იგი ისეთი
მშვენიერი იყო იმ დილას, როგორც არასოდეს მინახავს მანამდის.
ავყევი ხარაჩოებს ჩრდილოსფასადზე.
ადამიანის მარჯვენა გამოუხატავს კედელზე ოსტატს. გონიო უპყრია მას.
იქვე წარწერაა ასეთი:
«ხელი მონისა არსაკიძისაჲ, რათა შეუნდოთ».
შორიახლოს უცნაური ქანდაკია ორი კაცისა.
ერთი, უწვერული ჭაბუკია, ქართულ ჩოხაში მორთული, ხოლო მეორეს,
სახედაღრეჯილ მოხუცს, პირი დაუბჩენია ვაგლახად. სპარსული სამოსი აცვია და
გულბოროტების იერი გადაჰკრავს სახეზე.
როცა ხარაჩოებიდან ძირს ჩამოვედი, ჭრუტა თვალებით მიღიმოდა მოხუცი.
«ეს უწვერული კონსტანტინე არსაკიძეა, ხოლო ჩაქუჩიანი მოხუცი, მისი ოსტატი
ფარსმან სპარსი.
კიდევ გაჩვენებ ერთი კაცის სახეს, ამ ჩვენ დრომდის მკრთალად მოღწეულს».
დიდხანს აფათურა ხელები უბეში, ბოლოს ძველთაძველი მონეტა ამოიღო
ქართული.
ცხენოსანს შავარდენი უზის მარცხენაზე და ასომთავრულით წარწერილია ზედ:
«მეფეთ მეფე გიორგი − მესსიის მახვილი».
ეს იყო და ეს.
წელიწადზე მეტია, რაც ეს ამბავი ჩემს სულში სდუღს, ბოლოს იგი დაიწრიტა,
ჩემს წარმოდგენაში შედედდა, სიტყვამ ხელ-ფეხი შეისხა და გადმოინთხა ქაღალდზე,
როგორც ნათელი მითი, საუკუნოთა არმურიდან გადმონაჟონი.
I
სწორედ იმ წელს, როცა გიორგის ბრძანებისამებრ სამი ეკლესია მოათავა
ფარსმან სპარსმა სამცხეში, საქართველოს ჭილყვავი შემოესია.
მეხის ღრუბელივით დააბნელა მან აღმოსავლეთი, შირვანიდან წამოსული ქვემო
ქართლს მოედო, მტკვარს აღმა აჰყვა და ბასიანამდე გააოხრა ნათესი.
ახმობინა მეფემფარსმანი და უბრძანა მოესრა სირი.
ტფილისი იმჟამად სარკინოზებს ეპყრათ, ფარსმანი ამირას კარზე იყო ნამყოფი,
გიორგის მამას, ბაგრატ კურაპალატს ტყვედ ჰყავდა იგი, ჯერ კიდევ სიყრმეში
ჩამოყვანილი.
ქვისმთლელთა და კირითხუროთა უხუცესი, იდუმალთა მიმთხრობი იყო
ფარსმანი, არაბულ ალქიმიაში ფრიად განსწავლული, უებარი
ვარსკვლავთმრიცხველი, შესანიშნავი აქიმი, უცნაური მეწამლე და მჩხიბავი.
ფრიად ბნელ ამბებს უკავშირებდნენ მის სახელს ცრუმორწმუნენი, იმასაც
ამბობდნენ, გველი ჰყავსო ფარსმანს ლაგამამოდებული და ზედმჯდომი დაჰქრისო
იგი არაგვის ჭალებში. სამი კვირის მანძილზე ამზადებდნენ წამლებს ფარსმანი და
მისი შეგირდები, ბოლოს ჯადოსნურირამ სითხე შეკაზმეს, მამასახლისებს დაურიგეს,
ლეშები დააწამლინეს და ხეებზე გაატანინეს.
გაუმაძღარი სირი მიეტანა მძორს და მოისრა სრულიად.
შემდგომ ამისა, წლის მიწურულამდის მშვიდობა სუფევდა საერისთავოებში,
ბერძენთა კეისართან მტკიცე ზავი შეიკრა, ბაგრატ კურაპალატის მიერ მრავალგზის
გვემული განძელი ფადლონი ხარკს აძლევდა მეფეს; ამ მაგალითით დაშინებულიტფილისელი ამირაც გატვრინული იყო, სარკინოზები ჯერ კიდევ ბოგინობდნენ
შურის ციხეში.
გულმოცემული გიორგი დადიოდა აფხაზეთსა, სამცხესა და ქართლში, აგებდა
ციხე-ქალაქებს, აგარებს და ეკლესიებს, ხანმოკლე ზავის დროს ხანგრძლივი
ომებისთვის ემზადებოდა.
ახალ წელს მცხეთაში იყო ტაძრეულითურთ გიორგი, კათალიკოსმა
მელქისედეკმა უთენია უკვლია, საწოლის დარბაზს მოადგა ოქროითა, ვერცხლითა
და ბროწეულებით გავსილი ხონჩით, კლარჯეთიდან ჩამოტანილი ძელიცხოვლის
ჯვარი მიართვა, პატიოსანის თვლებით მოოჭვილ ლუსკუმაში ჩადებული, და
ძვირფასი ხატი ამინაშატისა.
დილიდანვე ეწვიენ მეფეს ერისთავნი, ზვიად სპასალარი და მსახურთუხუცესი,
მანდატურთუხუცესი და მსაჯულთუხუცესი, ეზოსმოძღვარი და ჩუხჩარხი,
მოლარეთუხუცესი და მეღვინეთუხუცესი. მენადირეთუხუცესმა სამი ქორი მიართვა
ფოლადისფერი, შვიდი შავარდენი ლაზიკიდან ჩამოყვანილი, ერთი თავიც ველური
ეშვისა სავსებით მოოქროვილი.
მერემეთუხუცესმა და სამმა ერისთავმა შვიდ-შვიდი ცხენი თვითეულთა.
ერისთავებმა ისრებიც მოართვეს მეფეს, მსხვილნი ბოძალნი დიდნადირთათვის,
ქეიბურნი მხეცთათვის, ხარჩა და ქიბურჯი ფრინველთათვის, დიდ-დიდნი კაპარჭნი
საომარნი.
მოიდო მთელი კონა ისრებისა ბანჯგვლიანმა მამამზე ერისთავმა, რომელსაც
ლომკაცად უხმობდნენ თავისი დიდი ანაგობისა და ვაჟკაცობის გამო, ჭრელი და
მჭრელი თვალები ისარივით მიაჭდო ტახტზე მჯდომარეს და წარმოსთქვა:
«მრავალჟამიერ ჰყოს დამბადებელმან ყოველთამან მეფობა შენი და ისარნი ესე
გულსა შინა განერთხოს მეფობისა შენისა ორგულსა. წყეულიმც იყოს ყოველი
გულბოროტი და ქვეგამხედვარი ტახტისა შენისაი». გიორგი მდუმარე იყო
ბუნებითგანვე, კაცი არამეტყველი, მაგრამ ფრიად დაკვირვებული. მან ხმალივით
შეაგება მზერა ისრიმისფერ თვალებს, დაფანჩვულ, თეთრ წარბებქვეშ
თრითინებსავით აწრიალებულთ, შემდგომ ამისა, სპასალარისაკენ გადაიტანა მზერა.
თავმოდრეკილი იდგა ზვიად სპასალარი, წარბშეუხრელად ისმენდა მამამზის
სიტყვებს და აგურის იატაკს დასჩერებოდა რაღაც უცნაურ ფიქრში წასული.
უზარმაზარი ხმლის ვადას მოსჭიდებოდა მისი ფაჩვუნიერი მარჯვენა. (ყველანი
უხმლოდ იდგნენ გარშემო, მხოლოდ მას ერტყა დარბაზობის დროს ფოლადის
ჯავარდენი).
პურობა მოთავდა და ნადიმი დაიწყო თუ არა, მონადირეთუხუცესმა,
ბაზიერებმა და მარეკებმა ერისთავების მიერ მორთმეული ცხენები წაასხეს მეფის
ნაკრძალში, ხმლით დააყრევინეს თავები და ნაკრძალი გამოჰკეტეს ირგვლივ.
ღამემ შემოუსწრო ნადიმს, მემაშხალეთა მაშხალები აანთეს, მეჭურჭლეთ
სამაშხალე ქონი და ალყა შემოზიდეს დარბაზში.
მეფეს მოლხენა ეწადა იმ საღამოს, მაგრამ სპასალარის მოწყენით მდუმარებამ
გუნება გაუფუჭა ანაზდად.
ნაშუაღამევს გაიყარნენ დარბაზისერნი, ორი მემაშხალე ანთებულის
მაშხალებითა კათალიკოსს წარუძღვა წინ, თითო-თითო სამთავე ერისთავთა.
მეფემ ღამენებისა უსურვა სტუმრებს, ზვიადს წამუყო, მემაშხალენი დაითხოვა
და წინ დაისვა სპასალარი. სრული მყუდროება სუფევდა დარბაზში, თაფლის სანთლები ბჟუტავდნენ
ნიშებში, ნასამურევზე ლოყები შეფაკლოდა ჭაბუკ მეფეს, მაგრამ უგუნებობა ვერ
დაეთრგუნაღვინოს.
მცირე ხანს იდგნენ ორივენი ასე მდუმარედ. ჭოტის ხმა მოდიოდა კათალიკოსის
ბაღიდან, გუშაგები ჰყივოდნენ უვარსკვლავო ღამეში.
თავი აიღო გიორგიმ, ჯიქურად შეხედა სპასალარის შავადშეყრილ წარბებს და
უგუნებობის მიზეზი ჰკითხა.
არ მინდოდა ახალ წელს უხიაგ ამბავთა მოხსენება მეფისათვის, თავი იმართლა
ზვიადმა, აწ შუაღამე გადასულიაო და ამიტომაც უამბო შემდეგი: სწორედ წინა დღით
მსტოვარებს უცნობებიათ აქ მოთხრობილი მისთვის:
კვეტარის ერისთავს თალაგვა კოლონკელიძეს ძალით უთაყვანებია ფხოველნი
და დიდონი, მათ აჰყოლიან ძურძუკნი და ღალღაი და ის თემები, რომელნიც
ტილიჭამიათა მეზობლად ბინადრობდნენ მაშინ.
არაგვის ხეობაში შემოჭრილან საერთო ჯარით; ციხეებს შემოწყობიან,
უბრძოლველად გაუტეხიათ ციხისთავები, რადგანაც ყველგან შინაკაცები ჰყოლიათ
წარმართთაგანნი თურმე.
მამამზე ერისთავის ერთადერთი ვაჟი ჭიაბერი გუდამაყარში შებრძოლებია
კოლონკელიძეს, მაგრამ უვნებლად უკუქცეულა და ქორსატეველას ციხეში ჩაკეტილა
მცირედის ჯარით.
არც ის დაუმალავს ზვიად სპასალარს, ამ შეტაკებისას მხოლოდ ცამეტნი
ფხოველნი დაუკოდნიათ ისრით და შვიდნი არაგველნი საკმაოდ მსუბუქად.
შემდგომ ამისა, შესევია თურმე კოლონკელიძე თავის ლაშქრით არაგვის ხეობას,
ეკლესიები გადაუბუგავს, ხატები შეუმუსრავს, ხუცები და ბერები სამრეკლოზე
დაუკიდნია თოკით, ბორცვებზე ბომონები აღუმართავთ კვლავ, არაგველებიც
შეერთებიან ფხოველთა და მათთა მიმყოლთა, ღამეები უთევიათ კერპებისათვის,
ძენი და ასულნი შეუწირავთ უძველესს წესისამებრ.
სამი დღე და ღამე როკავდნენ თურმე ბომონების წინაშე და გამარჯვებას
ზეიმობდნენ ლუდით გალეშილი ბრბოები.
ეს მომხდარა სწორედ იმ დღეს, როცა მამამზე ერისთავი მეფესთან სადარბაზოდ
გამოემართა.
თავი ჩაჰქინდრა გიორგიმ პირველმა, ამ ამბის შემცნობმა. თვალწინ დაუდგა
მამამზე ერისთავის ისრიმისფერი თვალების ყალბი ციმციმი. როგორი
ნირშეცვლილი ეჩვენა მას მამამზე ერისთავი იმ წუთში? ნუთუ მამამზე იყო იგი, თუ
სატანა ჩასვლოდა მას გვამში?
მერმე ვინ?
ბაგრატ კურაპალატის განუყრელი მეგობარი, ფადლონ ამირასთან ომებში,
შირიმნის ბრძოლაში გიორგისთან ერთად მრავალი ჭირის გადამხდელი.
განა მამამზე არ უდგა გიორგის მხარში, როცა «განდგა ქვეყანა, ჰერეთ-კახეთისა
და დადრობითა აზნაურთათა შეპყრობილ იქმნენ ერისთავნი».
ბოლოს ესეც მოაგონდა გიორგის, ნიალის ველზე ბერძენებთან შეტაკების
პირველი ღამე ჭაბუკმა მეფემ ხმლით გაჰკვეთა ბერძენთა მთავარსარდალი,
შემოაბრუნა ცხენი თუ არა, ბერძენმა მხედარმა თორიანი ცხენი გამოუკლა მეფეს და
მარჯვენა წვივი გაუგმირა შუბით.
ისკუპა მამამზემ ცხენიდან, ბალღივით აიყვანა ხელში ჭაბუკი გიორგი, საკუთარ
ცხენზე შესვა, ხმალს ხელი გაივლო და ისე დაიფრინა მტერი, შავარდენი დარევიაო
ღალღათა გუნდს. ახალ წელს იმავე მამამზემ ისრების კონა აიღო ხელში და ლიქნიდა ურცხვად
მეფის წინაშე, ერთგულებას ეფიცებოდა.
კარგი ხანია იცოდა გიორგიმ, რომ არც მამამზე და არც მისი ვაჟი ჭიაბერი
გულით ქრისტიანები არიყვნენ.
საქართველოს მეფისათვის თვალისასახვევად ხატებითა და ჯვრებით ჰქონდათ
მორთული ქორსატეველას ციხე-დარბაზი და კარის ეკლესია. მიუვალს მთებში
წარმართული ბომონები ჰქონდათ მუხოვანებში აღმართული და იქ ლოცულობდნენ
თავათ.
მსტოვრებს ეს ამბავიც ეუწყებინა სპასალარისათვის: კვეტარის ერისთავს
კოლონკელიძეს, მამამზესა და ჭიაბერს პირი შეეკრათ გიორგის წინააღმდეგ.
ეს არ იყო ოღონდ დადგენილი, ვინ იდგა მათ უკან? ტფილისელი სარკინოზების
თივას, თუ ბიზანტიის კეისარი, ბასილი, რომელსაც ბასიანს გადაღმელი ქვეყნები
წაართვა გიორგიმ ოდესღაც.
შესაძლოა ამირა ან ბასილი?
ან ორივენი ერთად?
გიორგის ისიც მოხსენდა, რომ თალაგვა კოლონკელიძის მხოლოდშობილი ქალი,
პიმრმშვენიერი შორენა, აკვანშივე დანიშნული ჰყოლია ჭიაბერს.
ეკლესიების შემოუსვრა მხოლოდ ნიადაგის მოსინჯვას მოასწავებდა.
გაზაფხულზე მამამზე და თალაგვა დამზახლდებოდნენ და საერთო ძლით
შემოეწყობოდნენ უფლისციხეს.
გიორგი შორს ჭვრეტდა ფრიად. მან კარგად უწყოდა, რომ ქრისტეს სჯული
საფარველი იყო ამ შემთხვევაში.
თავათ გიორგისაც შერყეული ჰქონდარწმენა.
არაბი ბაზიერნი უწვრთნიდნენ მას მიმინოებს, ხოლო ფარსმან სპარსთან
ღამეული საუბრების დროს იგი დიდის გულისყურით ისმენდა მისგან პლატონის
სწავლას სულთა გადავლენისათვის.
ვარსკვლავებს უთვალთვალებდა ასტროლოგი მეფე ღამღამობით, ვინ იცის, ეგებ,
მზეგადასულთა სულნი იყვნენო იგინი?
მიუხედავად ამისა, ქრისტიანობის ქომაგად ითვლებოდა გიორგი და მის
ზარაფხანაში მოჭრილ თეთრზე ასე ეწერა: მეფეთ მეფე გიორგი − მესსიის მახვილი.
კეისართან ზავის დარღვევას გაურბოდა გიორგი, თავის მხრით
ბიზანტიისათვის თვალის ასახვევად დაუცხრომლად აგებდა ქრისტიანულ ტაძრებს
და მახვილით ავრცელებდა მთელს კავკასიონში ქრიტეს სჯულს.
ახლა მიხვდნენ გიორგი და ზვიადი მამამზე ერისთავის დარბაზობის ნამდვილ
მიზეზს.
დასაზვერავად გამოეგზავნა ვაჟს ეს საპატიო სტუმარი. გიორგის შეეძლო
ახალწლის მეორე დღესვე თვალები დაეთხარა მამამზისათვის, ჭიაბერისა და
კოლონკელიძის წინააღმდეგ ჯარი გაეგზავნა, ვიდრე პირველი თოვლით
შეიფიფქებოდნენ მთები, მაგრამ ჭიაბერი ახლადმობრუნებული იყო ბიზანტიონიდან,
სადაც იგი თურქებთან ბრძოლაში შველისათვის ოქროს მუზარადითა და
«არხეგოსის» სახელწოდებით დააჯილდოვა კეისარმა.
ჭიაბერმა ბიზანტიონიდან დაბრუნებისთანავე ღალატით მოაკვლევინა ოვსთა
მეფე და ძალით ითაყვანნა ოვსნი; შეუდარებელ მეომარსა და მოჯირითეს დიდი
სახელი ჰქონდა გავარდნილი მთელს კავკასიონში. ზვიად სპასალარი გულდინჯი მრჩეველი იყო, არც თუ გიორგის სჩვეოდა დიდ
საქმეთა ხელაღებით გადაწყვეტა. ამიტომაც დასთქვეს: მხოლოდ მეორე დღეს
გამოლპარაკებოდნენ მამამზეს.
თანაც დაადგინეს, გადაცმული ბერები გაეგზავნათ ფხოვში და გამოერკვიათ
სარკინოზების ამირა ურევდა ამ საქმეში ხელს, თუ ცბიერი კეისარი ბასილი?
II
იმ ღამეს მოვიდა საშინელი თქეში, ნაშუაღამევიდან წვიმდა დაუცხრომლად.
შემოდგომის პირველი სუსხი ჩამოდგა. შირიმნის ბრძოლაში მიღებული იარა
განუახლდა გიორგის. ფეხი ასტკივდა, მაგრამ წინაპართა წესის დარღვევა არ ისურვა
და წინაღამის უძილარმა უთენია ითხოვა ცხენი.
ზარდახანის მოლარემ აღვირი მოართვა, ლაგამი ამოსდო ოქროსფერ ულაყს,
მერმე ზარდახანის მეჯინიბე მიეჭრა, საყბეური შეუსხა, ზარდახანის მოლარემვე
შეუდგა უნაგირი.
შეჯდა მეფე და ზარდახნისუხუცესმა მათრახი მიართვა.
დაწინაურდნენ აჩუხჩი და ზარდახნისუხუცესი.
გიორგიმ ცხენს მათრახი სწყვიტა, უკან გამოუდგნენ სამივე ერისთავნი,
მერემეთუხუცესი, მენადირეთუხუცესი და ბაზიერნი.
ატყდა ბუკის ცემა მეფის ნაკრძალში. სპილენძის დაფდაფებს სცემდნენ
მეითარები და მარეკები. უცნაურისღრიანცელით მოსდებოდნენ ტყეს.
ნადირმა შორს გაიტყუა მადევრები, შორიდან, ძლიერ შორიდან ისმოდა მათი
გამალებული ყეფა და გნიასი.
გიორგის და მის ამალას ადგილის გამოცვლა ეწადათ, მაგრამ ხევს გაღმა
კბოდეები და ქარაფები იყო, ხევში უსიერი ჭოჭი და სადები, გაუვალი კატაბარდები
გზას უღობავდნენ მხედრებს.
ფეხით სვლა იყო საჭირო, ცხენზე ჯდომამ უარესად აატკივა მეფეს წვივის იარა,
ამიტომაც ვეღარბედავდა დაქვეითებას იგი. მამამზემ თათბირი მიაწოდა ასეთი:
მხარმარჯვნით ხევია ერთი, იმ მთის ცხვირის გადაღმა მდებარე, მადევრები
უცილოდ ამ ხევში შემოაბრუნებენ ოტებულ ნადირს. დასავლეთისაკენ ქარაფები
ახლავს იმ ხევს, როცა მადევრები მოსდევენ მხეცს, იგი იოლი გზით გარბისო მუდამ,
არ ეტანებაო არასდროს ქარაფს. იმ ხევის ყელთან დავუხვდეთ და არ აგვცდებაო არც
ერთი.
გაიზიარეს მამამზის რჩევა. სადებს შორიდან მოუარეს, ნეკერჩხლის ტყე
გადალახეს ცხენდაცხენ.
მოუახლოვდნენ ხევის ყელს და ისევ ატყდა მადევრების ყეფა, მარეკებმა უმატეს
ღრიანცელს. ჯერ მუხნარიც არ გაეარნათ მხედრებს, აშრიალდა ერთბაშად ტევრი,
ცხენისებური თქარუნი მოისმა ანაზდად, მიწისპირზე გადაირბინა მგელმა.
ახლა მეორე მოძუნძულებდა ხევდახევ, კვლავ ისმოდა ცხენისებური თქარუნი.
კატაბარდებში გაიელვა ცეცხლოვანმა თვალმა, მშვილდი მოზიდა გიორგიმ და
პირველი ქეიბური ესროლა გულდაგულ. ძაღლივით დაიყეფა რაღაცამ, დაიგმინა და
მოისმა ბრაგვანი სულ ახლოს, კუნელის ჩირგვების გადაღმა.
დაქვეითდა მამამზე ერისთავი, ბირკებიან ჯაგებში გადაიჭრა, დიდხანს
დაბობღავდა კატაბარდში და მერმე გიორგიმ თვალი ჰკიდა − ღიჭიანიდან გამოვიდამამამზე, მხარზე უზარმაზარი მგელი შეეგდო. ტყისკაცსა ჰგავდა ბირკით მოცულ
ტყავკაბაში გამოწყობილი.
თავისი მშვენიერი თეთრი კბილები შემოანათა გიორგის და მოაძახა:
«ეს ერთი და სხვა ათასი, მეფეთ მეფეო».
ესა სთქვა და გიორგის ცხენის ფერხთით დააგდო ნანადირევი. ისევ ასტეხეს
მარეკებმა დაფდაფების ცემა, მენადირეთუხუცესის დიდი ბუკი ისმოდა სულ ახლოს.
ნეკერჩხლის შტოებს ლეწავდა ირემი, მოანგრევდა ტყეს და მოჰქროდა
გამალებული, სჩანდა მადევრები მოსდევდნენფეხდაფეხ.
მხედრებმა შენიშნეს ადამიანის ორანი რომ იგრძნო ნადირმა, −
მხარმარჯვნისაკენ გადაუხვია, სწორედ იმ სადებისკენ, რომელსაც შორიდან მოუარეს
მეფემ და მისმა ამალამ ხევის ყელამდის მოსვლისას.
დიდებულებმა არ ინდომეს თავათ გამოდგომა, რადგან ცხენდაცხენ ვერ
მიყვებოდნენ; გიორგიმ ცხენიდან ჩამოხტომა დააპირა, მაგრამ მამამზემ აღვირში
უტაცა ხელი.
უარესად გაგიმიზეზდებაო ნაიარევი ფეხი, ნუ იქმო, აფიცებდა ბაგრატ
კურაპალატის სულს.
მეფე დინჯად იჯდა მშვლის ბეწვის უნაგირზე და შესცქეროდა მამამზის
ისრიმისფერ თვალებს. მის მუდარაში იმდენი სიწრფელე და მამაშვილური
რუდუნება ისმოდა, გაოცდა გიორგი.
ძველი მამამზე მოაგონდა, შირიმნის, ფანასკერტის და ნიალის ომებში
თანამებრძოლი, ბაგრატ კურაპალატის უერთგულესი ყმა და მისივე სიყრმის
მეგობარი.
ახლა კი ეჭვი შეეპარა გიორგის, ეგებ სტყუოდნენ მსტოვარები, მამამზე უბრალო
იყოსო კოლონკელიძისა და ჭიაბერის მიერატეხილ ამბოხში.
ცხენიდან არ ჩამოვიდა და გადასწყვიტა იმ წუთშივე დაემარტოხელებინა
მამამზე, ძმურად, მამაშვილურად გასაუბრებოდა, გამოეკითხა ჭიაბერის განდგომის
მიზეზი.
შემდგომ ამისა, სახის გამომეტყველებით, ან ხმის ნირით გამოარკვევდა მეფე,
თუ რა წილი ედო თავათ მამამზეს ამ საქმეში?
ბოლოს ხომ შესაძლოა, მამამზე იმადაც წამოსულიყო საახალწლოდ მეფესთან,
რათა თავათ ემხილა საკუთარი ვაჟი.
ამიტომაც დაითხოვა დანარჩენი ერისთავები. მენადირეთუხუცესს უბრძანა
სადებისაკენ გამოსდგომოდნენ ირემს, ნეკერჩხლის ტყეში ეძიათ ნაკვალევი მისი.
მე და მამამზე ხევის ყელთან დავრჩებითო მარტო.
ხევის ყელისაკენ მიაბრუნეს ცხენები ორთა. მეფეს ნაბიჯით მოჰყავდა ულაყი,
თანაც გულმოდგინედ ეძებდა პირველ სიტყვას საუბრის დასაწყებად.
მის გულში რიალებდნენ სიტყვები ხან გოლეულივით ტკბილი, ხან ასპიტის
გესლივით მწარე, მაგრამ იდუმალად გადაიხედავდა მის გვერდით ცხენდაცხენ
მომავალ მოხუცისაკენ, ისევ ნიალის ველი მოაგონდებოდა, ბასიანის სანახებში
გამართული ბრძოლები, ფანასკერტის ციხეში ჩაკეტვის ამბები და კვლავ დაებმებოდა
ენა.
ბოლოს მამამზე მისი სტუმარი იყო. ბაგრატ კურაპალატმა მის ხელში დალია
სული. განა მამამზემ და ზვიად ერისთავმა არ წაიღეს ბაგრატის გვამი ბედიაში
დასამარხავად?
ნუთუ იგივე ხელები ლესავენ გიორგის წინააღმდეგ მახვილს, იგივე ხელები,
რომელთაც გააპატიოსნეს ბაგრატის ცხედარიფანასკერტის ციხეში? ეს ყოველივე სდუღდა გიორგის გულში და სიტყვა ვერ ეპოვნა მას, სიმძიმილის
გამოსათქმელი.
სწორედ ამ დროს კვლავ მოისმა დიდი ბუკის ხმა და მარეკების მოახლოებულმა
ღრიანცელმა დააფრთხო გიორგის ცხენი. ფიქრში წასულმა მხედარმა სადავის
დამოკლება მოასწრო და უზარმაზარი ქარაფის კიდესთან ყალხზე შეაყენა ულაყი.
ხევის ყელთან შესდგნენ ორივენი.
ყური სცქვიტეს მონადირეთა.
რომელიღაც ნადირი მობობღავდა ნისლისაგან დაბურულ ტყეში. მის თათების
ქვეშ ლიწინლიწინი გაჰქონდა გამხმარშტოებს.
დეზი ჰკრა ულაყს გიორგიმ, ხევის სიღრმეში შეაგდო იგი, მშვილდი მოზიდა და
არწივისფრთაზე გამართული ქეიბური მკერდში ჰკრა ჩალისფერ დათვს.
დაიღრიალა გამძვინვარებულმა მხეცმა, ცხენოსანთან შებმას განერიდა,
ქარაფისაკენ გაიქცა, ერთი შესდგა უფსკრულის პირად, კვლავ დაიღრიალა და
გადაეშვა დაჭრილი ნადირი.
მეფეს სიჭაბუკემ სძლია, უკან გამოუდგა ცხენდაცხენ, ქარაფის კიდეზე მისული
გადმოხტა, კვლავ მოზიდა მშვილდი, მაგრამ დააცდინა ღიჭიანში გაუჩინარებულ
დათვს.
გულნატკენი მეფე ზედ დასცქეროდა უფსკრულს, მაგრამ მიხვდა, ნაიარევი
ფეხის პატრონი ვერმიჰყვებოდა ოტებულს.
მაშინ ისკუპა ცხენიდან მამამზე ერისთავმა, სწორედ ისევე მარჯვედ, როგორც
შირიმნის ბრძოლაში, ტყავკაბის უკანა ბალთები ამოიკეცა, ზედ დაჯდა და ჭაბუკური
ხალისით გადაეშვა უფსკრულისაკენ.
იდგა გიორგი ქარაფის კიდესთან და შესცქეროდა შემრეცილ ბილიკზე სრიალით
მიმავალ მამამზეს ზურგს, მერმე შამბში დაინთქა მისი ტყავკაბა და სრული
მდუმარება დავარდა ტყეში.
ბუკი აიღო გიორგიმ, იხმო მარეკები და მეითარები.
ქარაფებს შემოუარეს შორიდან ბაზიერებმა, მარეკებმა და მეითარებმა,
მადევრებმა შამბნარში იპოვნეს დათვის ნაკვალევი და ნასისხლარი, მაგრამ დეკაში
გადასული დაეკარგათ ისევ.
ამაოდ ჩხრიკეს ღრანტეები, ხევები, შამბნარები და ღიჭიანი, მაგრამ მიწამ პირი
უყოო ორთავეს, ვერც დათვი იპოვნეს სადმე და ვეღარც მამამზე.
დაიმარტოხელა სპასალარი გიორგიმ, უჩურჩულა: გაგვეპარაო მთავარი ნადირი.
ვერ შეგბედეთო, თორემ არ მინდოდა მამამზის გამოშვება ციხიდან. მისი
ზრახვანი წუხელვე ნათელი იყო ჩემთვის. მას ეს უნდოდა, დავეზვერეთ, ჩვენი
საომარი მზაობა შეემოწმებინა, კარგად იცოდა, მეფის კარზე ხელს არავინ ახლებდა
სტუმარს. ახალწლის მეორე დღეს სანადიროდ გაიწვევდნენ სადარბაზოდ მოსულ
დიდებულს, ხოლო ნადირობის დროს გაპარვა არც ისე საძნელო იქნებოდაო.
გიორგის ენიშნა ზვიადის ნათქვამი, მაგრამ დადუმდა, თავის სიჭაბუკესა და
გამოუცდელობას ქენჯნიდა მწარედ.
მზე მიიდრიკა, გიორგის უკვე სამი ირემი, შვიდი მგელი, ხუთი ტურა და სამი
შველი მოეკლა, მაგრამ მაინც არიღიმოდა გამარჯვებული მონადირე.
ბოლოს სხვაღონე არიყო, უნდა აეშვათ ყურშაი, საყვარელი მადევარი მეფისა.
ყურშაი მაკედ იყო, მაინც შინ არ დადგა, როგორც კი სხვა ძაღლების ყეფა
შემოესმა. წამოსვლისას ისეთი საცოდავი ყმუილი მორთო, გიორგის შეებრალა და
ბრძანა: სასეიროდ მაინც წამოიყვანეთო ყურშაი, თოკით ატარეთო ტყეში. ბოლოს მენადირეთუხუცესმა თავათ მოიყვანა ყურშაი დათვის გაწყვეტილ
ნაკვალევთან, ნამეხარ იფნის ძირას. ამ ადგილიდან სისხლის წვეთებიც არ აჩნდა
მიწას.
ყურშაიმ მხარმარცხნით გაუხვია, ბევრი ისუნსულა, ორ-სამჯერ წრე დაუარა და
მერმე აიღო გეში. სამი ბაზიერი და შვიდი მოისარი გააყოლა ბაზიერთუხუცესმა
ყურშაის.
ნაკრძალი გადიარეს, შემოღობილი გაენგრია ნადირს, ველი გადალახეს შამბიანი,
მუხოვანი დაიწყო უსიერი და სწორედ ამ ტყეში, ერთ მუხის ქვეშ ყურშაი თავზე
დაადგა მოკლულ დათვს. ნადირის გვერდით, გვიმრიანში პირქვე დამხობილი ეგდო
დატორილი მამამზე.
მარჯვენაში სატევარი შერჩენოდა მოხუცს, სისხლს დაეცვარა მისი თეთრი,
მატყლივით თეთრი წვერი.
გვიმრა დათქერილი იყო ირგვლივ, სისხლს დაეცვარა დაჯეგილი ბალახიც.
გიორგი ფრიად დააღონა ამ ამბავმა. ზვიად სპასალარს გამოუტყდა იდუმალ: ის
მერჩია გაპარულიყოო მამამზე ერისთავი, რადგან ჭიაბერს ვერავინ დააჯერებსო
ნადირობის დროსრომ შეემთხვა ეს ყოველივე მამამისს.
დიდხანს უსრისეს საფეთქლები მამამზეს, მერმე ის იყო, თორმეტმა მონადირემ
ძლივს მიათრია სასახლემდის გონსმოსულის უზარმაზარი სხეული.
გიორგიმ ბრძანა და იხმეს ფარსმანი, არც ამას დასჯერდა მეფე, თურმანიძე
ჩამოაყვანინაფანასკერტის ციხიდან.
თვალის გახელის უმალვე ეს იკითხა მამამზემ:
სად ვარო?
როცა ეს გაიგო სასახლეშიო, მყისვე ამოიოხრა, მერმე თვალები მოიფშვნიტა და
სთქვა:
იმ დათვის ტყავი უნდა მიმერთმიაო მეფისათვის, ამადაც გავსწირეო თავი.
შორს გაეტყუებინა დაკოდილ ნადირს მამამზე. ღიჭიანებში მრავალგზის ხელი
მოსცარვია მოისარს და როცა უკანასკნელი ქეიბურით მუცელში დაუკოდნია დათვი,
დაძრულა თურმე ეს უზარმაზარი მხეცი, მამამზეს მშვილდი გადაუგდია და
პირისპირშებმიან ურთიერთს დათვი და მამამზე.
III
ექვსი თვე თავზე ადგა თურმანიძე მამამზეს. ყოველ შაბათს ან მეფე ეწვეოდა, ან
კათალიკოსი, ჯანმრთელობის ამბავს გამოჰკითხავდნენ და გაეცლებოდნენ კვლავ.
მესაწოლე ბერი ღამეებს უთევდა, ეზოსმოძღვარი სასთუმალთან უჯდა, ფსალმუნს
უკითხავდა.
მამამზე გულმოდგინედ ისმენდა ხუცის ქადაგებას, ხალისიანად იზეპირებდა
ფსალმუნის ლექსებს, გულში დასცინოდა ებრაელებისღმერთის იწილბიწილოს.
უკანასკნელ შაბათს ძელსა ჰკრეს თუ არა, მეფე და ზვიადი ეწვიენ ერისთავს.
ამჯერად დიდხანს დაყოვდნენ მნახველები. გადახდილი ომებისა, ძველებურ
ნადირობათა ამბავი ჩამოაგდო გიორგიმ, ყარყატზე ნადირობააო ახლა არაგვის
ჭალებში კარგი.
გიორგი ჩვეულებრივზე მეტად გულტფილი იყო იმ საღამოს. მამამზეს მაინც
შესდგომოდა ძრწოლა. ყოველ წუთში მოელოდა, სადაცაა დააგდებსო მეფე
ნადირობის ამბავს და კოლონკელიძის ამბოხს გადასწვდებაო ანაზდად.
მერმე? მერმე მოულოდნელად მიაპყრობდა მას თავის დიდრონ, წაბლისფერ თვალებს
და შეეკითხებოდა:
მერმე შენრა ჰქენი, მამის ჩემის თანამებრძოლო და ჩემო უერთგულესო ყმავ?
რა ეთქვა მამამზეს?
სათქმელიც მზად ჰქონდა.
მტკიცე უარი და სამარისებური დუმილი. გზაში ვიყავი და არა ვიცი რაო.
საკუთარი ნების სიმტკიცის უნარიც ჰქონდა, გინდ დილეგში ჩაეგდოთ, გინდ ძელზე
გაეკრათ, გინდ თვალები დაეწვათ.
მეფემ დუმილი დაარღვია, ჯიქურად შეხედა და ასეთირამ უთხრა:
«ძალიან არივაჟკაცა ყურშაიმ?»
მამამზეს გულზე მოეშვა. გაიხარა ამ სიტყვების გაგონებისას. დიახო, მიუგო,
თავი დაუქნია თანაც.
გიორგიმ თავი ჩაჰქინდრა. აგურის იატაკს დააშტერდა. თითქოს რაღაც
დავარდნიაო და ახლა ეძებსო მანდ.
«დიახ, ძალიან ერთგული ცხოველია ძაღლი»...
სიტყვა «ერთგული» სამსჭვალივით შეერჭო მამამზეს გულში. ნათელი იყო:
ძაღლის ერთგულებიდან ერთი ნაბიჯიღა დარჩენოდა მას მამამზისა და ჭიაბერის
ორგულობამდის.
ერთბაშად ჰაერი ეცოტავა, ზეწამოიჭრა, რაღაც უნდოდა ეთქვა და გიორგიმ
დაასწრო სიტყვა:
«ჩვენ კი, ადამიანები, უბედურნი ვართ, საკუთარი სიცოცხლის გადასარჩენად
(ეს სიტყვები ძლიერ გააჭიანურა მეფემ) უერთგულეს ადამიანსაც იოლად გავწირავთ
ხოლმე».
მერმე ისევ დადუმდა, კვლავ დახედა აგურის იატაკს.
ამის შემდეგ, ყოველივე იჭვის გარეშე, მამამზე, ჭიაბერი და კოლონკელიძე უნდა
ეხსენებინა მას, მაგრამ გაოცებულის ყურებმა ასეთირამ გაიგონეს:
«გახსოვს, ფანასკერტის ციხეში რომ ჩაგვკეტა ბასილი კეისარმა, მესამე თვეს,
როცა წყარო მოგვიწყვიტეს და შიმშილმა ხელი დაგვრია, ჩემი საყვარელი მადევარი
კუდაი დავკალით და შევჭამეთ».
თავისუფლად ამოისუნთქა გახარებულმა მამამზემ:
«ოჰო, დიდებული ძაღლი იყო კუდაი, როგორ არ მახსოვს, ყურშაის სჯობდა
კუდაი კიდევაც».
მოულოდნელად ზეწამოიჭრა მეფე, ღამე ნებისაო, - დააგდო სიტყვა. წასვლა
დააპირა ანაზდეულად.
მამამზე საწოლიდან წამოიწია. შეევედრა გიორგის, საერისთავოში წასვლის ნება
დამრთეო.
როცა ამას ამბობდა იგი, გიორგიმ შენიშნა: ქვედაყბა დაუგრძელდა, აუცახცახდა.
შემცივნებული ხომ არა ხარო?
ჰკითხავდა.
შეუძლოდა ვარ, მაგრამ თუ მეფის ბრძანება იქნება, შესაძლოა ცხენზე ჯდომამ
მარგოსო კიდევაც.
«შენ ხომ ჩემი სტუმარი ხარ, წადი-მეთქი, ხომ არგეტყოდი».
ესა სთქვა და სპასალარს მიუბრუნდა გიორგი:
დილაადრიან ცხენები მზად ჰყავდეს მეჯინებეთუხუცესს. ერთი ურემიც თან
გატანეთ. ვინძლო იარები გაეხსნას და ვერშესძლოსო ცხენით სვლა. მარტოშთენილი სტუმარი საწოლიდან წამოდგა, დარბაზში გაიარ-გამოიარა,
ნაავადარ იოგებს სინჯავსო თითქოს. მერმე კოშკის ჩარდახზე გავიდა, გადახედა
მძინარე ქალაქს.
კბილოვანი შავი ქონგურები გარს შემორტყმოდნენ მოლურჯო ცარგვალს.
ძელსა ჰკრეს ეკლესიებში, კარის ეკლესიიდან ერთობლივი გალობა ისმოდა.
მონასტრების ეზოებში შავოსანი ბერებისა და მონაზვნების ლაშქარი ზიმზიმებდა.
არაგვის კარის კოშკიდან გუშაგების ყივილი მოდიოდა.
ნელა ეშვებოდაღამე სარკინეთის გადრეკილ ზურგზე.
ვაშლისა და ალუჩის ყვავილს თეთრად დაეფიფქა კათალიკოსის ბაღი.
ბულბულები კვნესოდნენ ჩირგვებში.
მოაჯირს მიყრდნობილი იდგა მამამზე ერისთავი, ხვალინდელი გამარჯვების
სიხარული შემოგზნებოდა გულზე.
აღმოსავლეთისაკენ გაიხედა. მთვარე დასდგომოდა ჯვარისმონასტერს.
მოგვთა ხიდზე ერთობლივ ლაპლაპს შეასწრო თვალი. მოგვთა ხიდზე თორიანი
ლაშქარი გამოდიოდა. მოაგონდა: ამ სამი დღის წინადაც წავიდა ხერკის ციხისაკენ
ჯარი. თვალი გააყოლა მუზარადების ელვას, ისინი სერს გადაღმა გაუჩინარდნენ,
მერმე ისევე გამოჩნდნენ აღმართზე. მდუმარედ ისხდნენ ცხენებზე მხედრები,
ფლოქვების ტკაპატკუპი ისმოდა, ულაყებისფრუტუნი და ჭაკების ჭიხვინი.
ომი მოაგონდა, კი არ მოაგონდა, მოენატრა მამამზეს. ცხენზე ჯდომა და ომი.
სამთავროს მოედანი გაიარა ჯარმა და მეციხოვნეებმა ჩრდილოს კარნი გაუღეს.
შემდგომ ამისა მყუდროება დამყარდა სრული. გაშავდნენ ეკლესიების წვეტიანი
გუმბათები, ვარსკვლავები აენთნენ ცაზე. გარს მომდგარ დუმილში მოუსვენრობა
დაეუფლა მამამზეს (ჭოტის ხმა მოდიოდა კათალიკოსის ბაღიდან მხოლოდ).
ექვსი თვე დაჰყო მამამზემ მცხეთაში და ამ ხნის მანძილზე არც მეფეს, არც
კათალიკოსს, არც სპასალარს სიტყვაც არ დაუძრავთ ფხოველთა და არაგველთა
ამბოხის გამო. არც ეკლესიების შემუსვრა უხსენებიათ. ამ მოჩვენებითი
თავაზიანობის მიღმა საშინელი წყრომა და მუქარა ბობოქრობდა.
გასულ თვეს მეფე ტაძრეულითურთ უფლისციხეში დაყოვნდა, ღამღმობით
დაჰყავდათ ჯარები ხერკსა და უფლისციხეს შორის. მთელი ღამეების მანძილზე
თქარათქური ესმოდა მამამზეს. სასახლეშიაც უჩვეულო ფუსფუსი იყო.
ახლა ისევ ამოძრავდა ლაშქარი. შესაძლოა, კეისართან ომს მოელოდეს მეფე, ან
ტფილისელ ამირას თავდასხმას.
ეს ყველაფერი კარგი,მაგრამ ჭიაბერს რა უყვეს ნეტავი, ან კოლონკელიძეს რა
ბედი ეწვია?
შესაძლოა, ორივეს დასთხარეს თვალი. ვინ იცის, მიწასთან გაასწორეს კიდევაც
ქორსატეველას და კვეტარის ციხე-კოშკები.
ხოლო მამამზეს, მამამზეს გამოკეთებას აცლიან ალბათ, ეს მესაწოლე ბერი ისე
საეჭვოდ სდუმს, შესაძლოა, მსტოვარი იყოს. ბიბლიის ზღაპრების თხრობას და
ფსალმუნის ღეჭვას რა მოათავებს, დადუმდება და შესცქერის მამამზეს ცერცვისფერი,
უსიამო თვალებით.
ცხადია, სტუმრის განკურნებას უცდიდნენ აქამდის და ვინ იცის, ეგებ ეს იყო
მამამზე ერისთავის უკანასკნელიღამე.
«ეჰა, ღამევ, სულის ჩემისაებრბნელო, მამცნე იდუმალნი ზრახვანი შენნი!»
სად მიდიოდა ნეტავი ის ცხენოსანი ჯარი, მოგვთა ხიდზე რომ გადმოვიდა
წეღან? შესაძლოა, ჭიაბერი და თალაგვა მცხეთაში ჰყავდეთ, დილეგში სადმე და ერთ
მშვენიერღამეს სამთავეს დააყრევინონ თავები. განა ასე არ მოექცა მეფე ცოტა-ერისთავებს, ცხრატბისას? ჯერ მამა იწვია
სტუმრად, ძალით ითაყვანა, მერმე შვილი ჩამოაყვანინა ცხვილოს ციხიდან, სამ თვეს
მთავართა სანათლოის დილეგში ჰყავდა ორივენი, ვნების კვირაში ეზოსმოძღვარი
მიუგზავნა, აზიარებინა, შემდგომ ამისა, თავი მოსჭრეს მამა-შვილს და არაგვს
გაატანეს გვამები.
ოჰ, ეს ეზოსმოძღვარი, ის შავანაფორიანი ყორანი, ჭირისდღესავით სძაგდა
მუდამ მამამზე ერისთავს. აი ვინ არის მართლაც მსტოვარი და ძაღთაპირი.
საპატიო ტუსაღებად მიჩენილი ჰყავს იგი გიორგის. მისი ყრანტალი უეჭველ
სიკვდილის მაცნეა. პირველ თვეებში, როცა მამამზე სულთმობრძავი იყო, ყოველ
დილას შემოიჭყიტავდა დარბაზში, თავისი ჭრუტა თევზისებურ თვალებს
მიაშტერებდა მამამზეს, თითქოს ეკითხებოდა: კიდევ არამოგართვესო სული?
ძელზე გასაყვან ტუსაღს ზიარებას მიუცუნცულებს და უამბობს მერმე, თუ
როგორაქცია კანას ქორწილში წყალიღვინოდ იესო ქრისტემ.
«ეჰა, ღამევ, სულის ჩემისაებრბნელო, მამცნე იდუმალნი ზრახვანი შენნი!»
შეკრთა ფიქრში გართული მამაზე. ორი ცხენოსანი მოჰქროდა მუხნარისას
ციხიდან. ცეცხლისმფრქვეველი ხმლები ეჭირათ ხელში. სამთავროს მოედანი
გამოიარეს ჭენებით, სასახლეს ჩაუქროლეს და მოგვთა ხიდისკენ გაჰქრნენ.
ზმანება იყო ნეტავი, თუ განცხადება უცნაურობის?
«ეჰა, ღამევ, სულის ჩემისამებრბნელო, მამცნე იდუმალნი ზრახვანი შენნი!»
ფლოქვების თქარუნი მკაფიოდ ესმოდა მამამზეს, მაგრამ სასახლის გუშაგები
რად იდგნენ გოდოლებზე გაუნძრევლად?
თვალმა და სმენამ ხომ არ უღალატა მამამზეს?
ეგებ ჩვენება იყო რაიმე უცნაური?
არა, ცხენოსნები იყვნენ, ცხადლივ ცხენოსნები, ცეცხლისმფრქვეველი
მახვილები ეჭირათ ხელში.
მამამზე ერისთავს იმდენივე ომი ჰქონდა გადახდილი, რამდენი წელიც დაეყო
ამქვეყნად, მაგრამ სიკვდილის წინაშე შიში უცნობი იყო ამ დღემდე მისთვის.
ახლა კი შეკრთა, მუხლები მოეჭრა, ქვითკირის მოაჯირს მოეჭიდა წელში
მოდრეკილი ვაგლახად.
მხნეობა მოიკრიფა, ისევ გასწორდა და კვლავ გადახედა სამთავროს მოედანს და
ხედავს: სამი მხედარი მოჰქრის, სამს სამი მოჰყვება, მერმე მთელი რაზმეული
გამოჩნდა. საშინელის სისწრაფით მოჰქროდნენ, ვარვარებდნენ გაშიშვლებული
ხმლები.
ჩქამს არ იღებდნენ თავათ მხედრები, ცხენების თქარუნი ისმოდა ერთობლივი
და როცა ისინი სასახლეს გაუსწორდნენ, ხმლების ელვარებისაგან ამდგარ ნათელში
მხედრების მოღუშულ სახეებს თვალი ჰკიდა მამამზემ, ლაპლაპებდნენ მუზარადები
და ჯაჭვის პერანგები. მთელი ლაშქარი მოჰქროდა ბნელში.
«ეჰა, ღამევ, სულის ჩემისაებრბნელო, მამცნე იდუმალნი ზრახვანი შენნი!»
ვინ იცის, ეგებ ჭიაბერი და მისი ძუძუმტე ტოხაისძე ყოფილიყვნენ ის ორი
მხედარი, პირველად შემოჭრილნი ქალაქში. მწუხრისას მცხეთიდან გასული ჯარი
დაამარცხეს ალბათ და შემოვიდნენ კიდევაც, ეს არის.
თუ ასეა, გუშაგებირად სდუმან ნეტავი?
განა გუშაგებს ვერმოისყიდიდნენ წინასწარ?
...მაგრამ ეს ხმლები? ცეცხლისმფრქვეველი ჯავარდენები? შესაძლოა ჭიაბერს
ჩამოეტანოს ბიზანტიონიდან ცეცხლისმფრქვეველი ხმლების საიდუმლო?
თუ ასე იყო, რად არგაუმხილა მამას? ვინ იცის, ეგებ ჯერ თავათ უნდა გამოეცადა. ახლა მოაგონდა მამამზეს ჭიაბერის
ნათხრობი: ბაღდადელი თურქი შეიპყროო კეისარმა ერთი, დილეგში ჩააგდო,
ძვალთა და რკინათა მკვეთელი ხმლების ოსტატი უნდა ყოფილიყო იგი. ამასაც
ამბობდა ჭიაბერი, ძელზე გააკრეს, მაინც არგასთქვაო ეს საიდუმლო თურქმა.
...ჰო, მაგრამ, ციხენი მუხრანისა და ღართისკარისა როგორ დანებდებოდნენ ასე
უბრძოლველად ჭიაბერს?
თუ ჭიაბერი და ტოხაისძე მართლაც შემოჭრილან ქალაქში, მცხეთის სასახლე
არც ისე ადვილად დანებდება მტერს. გარს შემოეწყობიან თუ არა ციხეს, მამამზეს
შეიპყრობენ და თავს წააცლიან.
«ეჰა, ღამევ, სულის ჩემისაებრბნელო, მამცნე იდუმალნი ზრახვანი შენნი!»
დარბაზში შებრუნდა მამამზე ფიცხლად, მესაწოლე ბერს ფსალმუნი
გავარდნოდა ხელიდან, საკუთარმკლავებზე დამხობილს ეძინა მშვიდად.
თორნი გადაიცვა, მუზარადი დაიხურა, ხმალი შემოირტყა და იდუმალ კიბეს
მიჰყვა ბაღისაკენ ჩასასვლელს.
ბაღში გასვლისთანავე შენიშნა მამამზემ, ორმა ლანდმა ჩაურბინა გვერდით და
უტყვად გაუჩინარდნენ ორივენი ხილნარში.
სამთავროს მოედანი ისე გაიარა, ძე-ხორციელი არშეხვედრია გზაზე.
გასცდა მოედანს და სამი შუბოსანი წამოეწია, მხედრები დაქანცულნი სჩანდნენ,
მუზარადები ლაპლაპებდნენ მთვარის ნაშუქარზე, უღიმღამოდ მიდიოდნენ ცხენები.
ჩაიარეს მხედრებმა, უკან მოიხედა მამამზემ და აქლემების ქარავანი მოდიოდა
დიდი.
განერიდა მექარავნეთაც. გზის პირად სამლოცველო ნიში შენიშნა და შესდგა მუნ.
სამლოცველოს კიბეზე მათხოვრები მიყრილიყვნენ, მიუახლოვდა. ვერ გაეგო,
მათხოვრები იყვნენ, თუ მგზავრები?
ტკბილად ეძინათ უსახლკარო მწირებს. ერთი მოხუცი იქვე გდებულ ლოდზე
იჯდა განკერძოებით და ღამის ლოცვებს ბუტბუტებდა თავისთვის. ნიშის წინაშე
ხატის სანთლები ბჟუტავდნენ. მაცხოვრის სახეს, ვაგლახად დაღრეჯილს, შეხედა
მამამზემ, არ იამა მისი დანახვა, ლოდზე მჯდარს მიეახლა და მწუხრი მშვიდობისაო,
უთხრა.
სალამითვე გადაუხადა ბერიკაცმა მადლი.
წამუყო: ჩამოჯექიო ლოდზე და თავათ მიიწია ლოდის კიდისაკენ.
«მოხუცო მწირო, − ეუბნება მამამზე ბერიკაცს, − მოდი გავცვალოთ სამოსელი,
თუ მოგესურვოს».
მოხუცი წამოდგა, ხატის სანთლებთან მიიყვანა უცნობი, ახედ-დახედა, მიხვდა:
დიდებულთაგანირომ იყო ვიღაც.
ეუცხოვა: «რად მონატვრიაო ამ დიდკაცს მწირის ძონძები?»
«რა შეჭირვებაი დაგდგომია ქრისტეს მიერ, ძმაო ბედშავო, ან მწირის ძონძები
რად მოგნატრებია?»
«წარმართთაგანი ვიყავი, ძმაო, მცხეთაში მომნათლეს, შჯული შევიცვალე, −
დაიწყო მამამზემ, − ამიერიდან მინდა ქრისტეს მაგალითს მივყვე, ამქვეყნიური
დიდებისაგან განვიძარცვო და ვიარო სოფლად, ვითა ბოგანომ, უსახლკარომ,
მიუსაფარმა. განა აგრე არ დაძრწოდა ქვეყნად უფალი ჩვენი, მაცხოვარი
მაცხონებელი?»
მოხუცმა ჯიქურ შეხედა უცნობის მშვენიერ სახეს და ანაგობას კეთილშობილს.
მისი ნათქვამი ეჭეშმარიტა. გაიხადა თავისი დაბებკილი წამოსასხამი, მკლავზე გადაჰკიდა მამამზეს,
ლოდზე ჩამოჯდა, დაფხრეწილი სამოგვის წუღები გაიხადა, მიაწოდა მასვე.
მუზარადი მოიხადა მამამზემ, ლოდზე დააგდო, შეიხსნა თორნი, ძვირფასი
ჯუბა გაიხადა ტარისკონისა, გადასცა მოხუცს, ლოდზე ჩამოჯდა, ვერძის ტყავის
წაღები გაიძრო, ბერძნულ კატარღებსავით ჭვინტაბზეკილნი, ეგეც მწირს დაუდო წინ.
«სადაური ხართ და საითკენ მიედინებით?»
ეკითხება მამამზე მოხუცს.
«ყველისციხიდან მოვდივართ, ქვისმთლელები ვართ და კირითხურონი,
ქორსატეველას კარის ეკლესია დაუნგრევიათ წარმართებს და მის აღსადგენად
გვგზავნის კათალიკოსი მელქისედეკი ხვალ დილით».
ქორსატეველას ხსენებაზე გულმა რეჩხი უყო მამამზეს, უნდოდა ეკითხა, კიდევ
რა გსმენიათ ქორსატეველას გამო, მაგრამ თავი შეიკავა.
ჩაცმა მოათავა თუ არა, წასვლას დაადგა. მოხუცს გულით უნდოდა ვინაობა და
სადაურობა ეკითხნა მისთვისაც, მაგრამ სიტყვის დაძვრა ვერც კი მოასწრო, მწუხრი
მშვიდობისაო, დაუბარა უცნობმა და გაუჩინარდა ბნელში.
მთვართა სანათლოის ბნელ ქუჩაზე წამოეწია მექარავნეთ მამამზე.
ჯავახელი ვაჭრები აღმოჩნდნენ, ხერკისაკენ მიდიოდნენ.
მწირს თუ წარიტანთო? შეეკითხა მექარავნეს თავმოდრეკილად მამამზე. ღამე
მხეცების შიში მაქვსო, ფეხდაფეხ გამოვყვებიო ქარავანს.
მექარავნე მგზავრის ვინაობას იკითხავდა.
მწირი ვარო ტაოელი, არტანუჯის ციხიდან მოვდივარო ფეხით, გუდამაყარში
მივალო საროჭიკოდ.
ამ საუბრით გართული მთავართა სანათლოი გაეარნათ. გარეუბანშიაც არ
ისმოდა ჩქამი. მამამზე უკან იხედებოდა.
არავინ სჩანდა. გული მოეცა, მაშ სასახლეში შეუმჩნეველი დარჩენოდათ მისი
გაპარვა, კიდევ მცირე მანძილი და მუხნარისას ციხეს თუ გასცდებოდნენ,
სამშვიდობოს გავიდოდა მამამზე და ეს ბნელიღამე იქნებოდა მისი ციხე-სიმაგრე.
«ეჰა, ღამევ, სულის ჩემისამებრბნელო, მამცნე იდუმალნი ზრახვანი შენნი!»
მუხნარისას ციხის კარიბჭე დაგმანული დაუხვდათ.
ადრე კეტავენო ციხეს, ჭიაბერ ერისთავსა და თალაგვა კოლონკელიძეს ძალად
უთაყვანებია ოვსნი და ძურძუკნი, მეფე თავდასხმას მოელისო ჩრდილოეთიდან.
სთქვა მექარავნემ.
ქარავანი ციხეს მიეახლა, გუშაგები გამოეყვნენ ბნელს.
მწუხრი მშვიდობისა უსურვა მექარავნემ ციხისთავს, სთხოვა გაგვატარეთო.
უთენია გამოვსულვართ უფლისციხიდან, მაგრამ გზაში ერთი აქლემი დაგვივარდა,
ვიდრე მას ფალნს მოვხსნიდით და ტვირთს სხვა აქლემებზე გადავიტანდით,
შემოგვაღამდაო კიდევაც.
ბოდიშობდა მექარავნე.
«სულ რამდენი მეაქლემე გახლავთ?» შეეკითხა ციხისთავი.
«ათორმეტი, და ერთიც მწირი შემოგვეკედლა, მეროჭიკე, ბერი უნდა იყოს».
ამ საუბარში იყვნენ გართულნი ციხისთავი და მექარავნე, მამამზემ შენიშნა: ორი
ლანდი შემოუერთდა ქარავანს.
და როცა ციხისთავის ბრძანებისამებრ მუხნარისას ციხის კარი გააღეს,
ლანდთაგანი ერთი მისწვდა მამამზეს და მექარავნის გასაგონად სთქვა:
«ეგ მწირი მეფის სტუმარია, ამაღამ ვერგანდობთო მას». ზვიად სპასალარის სასახლეში დიდი ალიაქოთი შეჰქმნა მამამზის გაქცევამ.
მემაშხალენი გამოცვივდნენ, მაშხალები აანთეს, ბატონს არ ეძინა, მაინც დიდხანს
დაიგვიანა საწოლის დარბაზში.
მამამზეს მიწისფერმა გადაჰკრა, სპასალარი დარბაზში შემოვიდა,
ხელებგაკოჭილი ტუსაღიფეხზე იდგა.
სელზე დაჯდა პირბანჯგვლიანი, მოღუშული მხედართმთავარი. მათხოვრის
ძონძებში გამოწყობილ მამამზეს ახედ-დახედა.
ვინა ხარო? − შეეკითხა ყასიდად, თითქოს არიცოდა, თუ ვინ იდგა მის წინაშე.
მამამზე ერისთავი გახლავართო, მიუგო თავჩაქინდრულმა ტყვემ.
ზვიად სპასალარი წამოდგა. თავათ დაუდგა სელი. მერმე წამუყო შუბოსნებს და
ხელები შეუხსნეს მამამზეს.
რაღაც წაიბუტბუტა ტუსაღმა მადლობის გრძნობის გამოსახატავად და კვლავ
შენიშნა სპასალარმა: ქვედა ყბა ისევ დაუგრძელდა და აუცახცახდა ერისთავს.
«ისევ ხომ არშეგამცივნა, ერისთავთ ერისთავო?»
«არა, ახლა შემახურა, სპასალარო ბატონო».
სიმწრისღიმმა დაღრიჯა მამამზის დიდრონი, ვნებიანი ტუჩები.
«რად ილტვოდი მაინც, აკი ნაბრძანები ჰქონდა მეფეს, ხვალ უნდა
გაგვემგზავრებინეთ საერისთავოში?»
მცირე ხანს სდუმდა ერისთავი, მერმე თავი აიღო, ისევ გაუსწორა თვალი
ზვიადის შეყრილსა და მრისხანე წარბებს.
«მე თავათ არვიცირად შემემთხვა, სპასალარო, ეგ.
შესაძლოა, ავადმყოფური ჩვენება მომელანდა, უცნაური რამ. თქვენი
წაბრძანების შემდეგ ციხის ჩარდახზე გავედი. ქალაქს გადავცქეროდი. ვიღაც
მხედრებმა ცხენი შემოაქროლეს, ჯერ ორნი იყვნენ, მერმე ორჯერ სამ-სამნი, ბოლოს
მთელი ლაშქარი, ყველას ცეცხლოვანი ხმლები ეჭირა ხელში, ცეცხლისმფრქვეველი
ჯავარდენები.
სარკინოზებთან ბრძოლებში მრავალგზის ვხლებივარ ბაგრატ კურაპალატს,
ბერძნებთან ომებში მიბრძოლნია გიორგი მეფესთან მხარდამხარ, ამის მსგავსი
არაფერი მომლანდებია».
«აჰა, შენ ესა გსურს, ვინ იყვნენ ის მხედრები. ან ის ხმლები რანი იყვნენ? ეს
საიდუმლო მხოლოდ მეფემ და მე ვიცით და ჩვენმა ოსტატებმა, − ხოლო
ორგულთათვის მიუწვდენელია იგი.
ეს ყველაფერი მე მოვაწყვე, რათა უსიტყვოდ გამომერკვია, სამტროდ იყავი, თუ
სამეგობროდ მოსული?
ეხლა ყოველივე ნათელია ჩვენთვის.
ხვალვე, მეფის ბრძანებისამებრ, საერისთავოში გაემგზავრები. შთააგონებდე
ჭიაბერს და კოლონკელიძეს, მეფის ერთგულებად მოიქცნენ კვლავ, თორემ ჩვენ
მოვალთ, ქორსატეველას ციხესაც მივწვდებით და მაშინ გაიგებთ, თუ ის მხედრები
ვინ იყვნენ, ან ის ხმლებირანი არიან».
ესა სთქვა სპასალარმა დაღამენებისა უსურვა სტუმარს.
მთელი ღამე მუშაობდნენ მთავართა სანათლოის მჭედლები. გადმოიღებდნენ
თუ არა გამოკვერილ მახვილებს გრდემლიდან, ხელში აწვდიდნენ ზედმომდგარ
ცხენოსნებს და ესენიც საშინელის სისწრაფით მიაჭენებდნენ მთვარიან ღამეში
ცხენებს, ჰაერში აწრთობდნენ ჰინდურფოლადს − ცეცხლებრმგზნებარეს.
ღამენათევი მამამზე დილამდის არ მოშორებია ციხე-დარბაზის სამზერს. როცა
მტრედისფრად აყვავდა ცა და მარიხი ჩაჰქრა, მხოლოდ მაშინ ჩასთვლიმა ოდნავ. დილაადრიან ამირჩქარმა გამოაღვიძა, ცხენები მზად არისო, ეს მოახსენა.
ორი შუბოსანი ამოუდგა მხრებში, ციხის ეზოში ჩამოიყვანეს და შესვეს ცხენზე.
მეჯინიბეთუხუცესმა მათრახი მიართვა.
მამამზემ მადლობა დაუბარა მეფესა და ზვიად სპასალარს, თანაც სთხოვა:
სააღდგომოდ კათალიკოსი მობრძანებულიყო ქორსატეველას ციხეში. ხატები და
ხუცები გამოეტანებინათ საერისთავოსთვის.
როცა ცხენოსნებმა მუხნარისას ციხე გაიარეს და ამირჩქარმა ჩრდილოეთისაკენ
გაჰქუსლა ცხენი, მხოლოდ მაშინ ირწმუნა მამამზემ, რომ მას საიქიოს როდი
აგზავნიდნენ, არამედ საკუთარსაერისთავოში.
გაზაფხულის არენი მისდგომოდნენ მთებსაც, არაგვის პირად ალუჩები
ჰყვაოდნენ და ტოროლებს ცაში აჰქონდათ განახლებული მიწის
სიხარული. . . . . . . . . . . . . .
IV
აპრილის მიწურულში მსახურთუხუცესი მიუგზავნა გიორგიმ მელქისედეკ
კათალიკოსს და სთხოვა: შაბათ საღამოს მწუხრის შემდეგ სწვევოდა.
კათალიკოსმა მსახურთუხუცესი რა დაინახა შუა დარბაზში თავმოდრეკილად
მდგომარე, გაოცდა, რადგან ამ დღემდე ჭაბუკი მეფე თავათ ეახლებოდა მელქისედეკს.
კათალიკოსი გულში ნაწყენი იყო მეფეზე, ოღონდ ეს ამბავი ვერავისთვის
გაემხილა, ემდუროდა, რადგანაც გიორგი ბაგრატ კურაპალატსავით გულმოდგინედ
არექცეოდა სარწმუნოებისა და ზნეობის საქმეებს.
საერთო სენია კაცთა: მიცვალებულებს იმადაც აქებენ ხანდახან, რათა ცოცხალთ
მიაყენონ ჩრდილი.
გულმოდგინედ ადიდებდა მელქისედეკი ბაგრატ კურაპალატს, ფრიად
ღვთისმოსავი იყოო ბაგრატი, ამიტომაც მოიხედაო უფალმან და დააპყრობინაო
«კავკასია ჯიქეთიდან ვიდრე გურგანის ზღვამდე».
გიორგის იდუმალ ჰქირდავდა კათალიკოსი ცხრატბის ცოტაერისთავებისათვის
თავის მოკვეთის გამოც. სტუმარი ღვთისააო, სჯეროდა მელქისედეკს, ისევე, როგორც
ქართველ ხალხს ოდესღაც, − რად გასწირაო სტუმარი ქრისტეანმა მეფემ. ბაგრატ
კურაპალატი ასეთ რამეს არიკადრებდაო.
ცხადია, მელქისედეკს ვერ წარმოედგინა, თუ ჟამთააღმწერელი ასეთს რასმე
დასწერდა: «ბაგრატ კურაპალატმა იწვია კლარჯნი ხელმწიფენი სუმბატ და გურგენ,
ძენი ბაგრატ არტანუჯელისანი, თვისნი მამის დისწულნი, დარბაზად მის წინაშე
ციხესა შინა ფანასკერტისასა, დარბაზობის ნაცვლად შეიპყრა იგინი და აღიხვნა
ქვეყანანი და ციხენი მათნი, ხოლო თვით იგინი პატიმარ ჰყო ციხესა შინა
თმოგვისასა». (ამ ციხეში სული დალიეს სტუმრებმა ბოლოს).
მელქისედეკ კათალიკოსს კარგი მეხსიერება ჰქონდა, მაგრამ რასაც
მიცვალებულს მიუტევებენ ხოლმე, მას ცოცხალს არ აპატიებენ თანამედროვენი
არასდროს.
ეს ამბავი ახსოვდა მელქისედეკს, სწორედ ამადაც დაფაცურდა იგი, როცა
სადარბაზოდ მოსული მამამზე ერისთავი საპატიო ტყვეობაში მოხვდა უეცრად.
ექვსი თვის მანძილზე გამუდმებული და იდუმალი ბრძოლა იყო ახალგაზრდა
მეფესა და მოხუც კათალიკოსს შორის.
როცა ჯავარდენების წრთობა და საომარი სამზადისი დაიწყო მეფემ, ღამეებს
ლოცვაში ათენებდა მელქისედეკი. ზვიად სპასალარი თავგამოდებით მოითხოვდა მამამზისათვის თავის მოკვეთას,
ან თვალების დაწვას. ეს კიდევ ცოტაა, თავათ ზვიადს უნდა წაეყვანა ჯარი, როგორც
კი ზვავების საფრთხე გაივლიდა, ჭიაბერის, ტოხაისძისა და კოლონკელიძის თავები
მარგილებზე წამოეცვა, ქორსატეველას და კვეტარის ციხეები ბალავრიანად დაენგრია.
კათალიკოსი გიორგის არწმუნებდა:
«არა ბრძანებულ არს უფლისაგან მახვილისა აღება, ხამს სახარებითა და
პატიოსანითა ჯვრითა უჩვენოთ გზაი ჭეშმარიტ განდგომილთა, რამეთუ
ძელიცხოველის ჯვარი პატიოსანი არს მიმყვანებელი ცხოვრებად საუკუნოდ და
ძალმან მისმან განანათლოს ბნელი იგი გულითა მათთა».
გიორგი მაინცდამაინც დიდ იმედებს არ ამყარებდა ძელიცხოველის ჯვარზე,
მაგრამ კათალიკოსის თათბირისაკენ იხრებოდა უფრო, რადგან ჭიაბერთან ომით
ბიზანტიონთან ურთიერთობის გაფუჭებას ერიდებოდა. გარდა ამისა, თავათ
მამამზის დიდი დამსახურება სამეფო ტახტის წინაშე, მისი თავგანწირული
შებრძოლება დათვთან და ბოლოს მამამზის მშვენიერი აღნაგობა, ყოველივე ეს
ურთიერთს დაერთო და ცოცხალი თავით გაასწრო სტუმარმა მთებში.
ზვიად სპასალარი დიახაც მორწმუნე იყო, მაგრამ ჯვარის ძალით
დამარცხებული მტერი არსად ენახა ჯერ და ამიტომაც დაჟინებით ურჩევდა მეფეს:
სანამ მამამზეს, ჭიაბერს და კოლონკელიძეს თავები ასხიათ მხრებზე მშვიდობა არ
დამყარდებოდაო. ტოხაისძეს კოჭის ძარღვები დავაჭრათ და ეს ვაკმაროთო
სახლთუხუცესს.
იმ შაბათს მწუხრის ლოცვა განგებ გააგრძელა კათალიკოსმა. მოსაბოდიშებელი
მზად ჰქონდა: აღაპები დაგვიგროვდა და მწუხრის შემდეგ გვიანხლებას მოვერიდეო.
V
გაჭიანურებულმა მწუხრმა ფრიად მოქანცა კათალიკოსი. მას გულის მანკი
სჭირდა. ფეხები უსივდებოდა. წირვა გათავდა თუ არა, თვალთ დაუბნელდა და
მცხეთელი ეპისკოპოზირომ არმიშველებოდა, წაიქცეოდა.
მერმე ჩვეულებისამებრ ეახლნენ მისი სიყრმის მეგობრები: ბერი გაიოზი და
მამათა მონასტრის მამაი სტეფანოზ. მხრებში ამოუდგნენ და მონასტერში წაიყვანეს.
მელქისედეკს ასე სჯეროდა: თუ გსურს ზეგავლენა მოახდინო ერზე, იგივე უნდა
სჭამო, რასაც მრევლი სჭამს, და ისევე ჩაიცვა, რაც მას აცვია, სხვა მხრით უნდა ეცადო
იშვიათად ეჩვენო ხალხს.
თვალს შეგაჩვევენო...
ამიტომაც იშვიათად ეჩვენებოდა მრევლს, დიდ ხატობათა და დღეობებზე
დასწრებას გაურბოდა, თვით მეფის სასახლეში დიდ დარბაზობას ერიდებოდა ისეთ
დღეებში, როცა სხვა ქვეყნის დესპანები, მეფეები ან ერისთავები მიდიოდნენ ხოლმე.
დიდ აზნაურთა სახლებში გამართულ ნადიმებსა და ქორწილებს არასოდეს
დაესწრებოდა. აზნაურთა შორის მომეტებულნი მწვალებლებად და მკვრეხელებად
მიაჩნდა.
ეკლესიიდან გამოსული უბრალო ბერის ჩოხას იცვამდა ჯვალოსას.
რაც შეეხება ყოველდღიურ პურობას, სტეფანოზ ბერის საოსტიგნოში, ბერებისა
და მორჩილების თვალწინ სჭამდა მხალეულსა და საერთო სამარხვოს.
ამ საღამოსაც გაიოზ ბერისა და სტეფანოზ წინამძღვრის შორის უჯდა სუფრას
მელქისედეკი და ოსპის გბოლვილს შეექცეოდა ხის კოვზით. მთელი დღის ნამარხულევს იამა ოსპის წვენი, მეორე ითხოვა და სწორედ ეგეც
მიართვა ქერა კულულიანმა მორჩილმა, კოვზით აიღო ოსპის წვენი და პირისაკენ
რომ მიჰქონდა, სწორედ ამ დროს, რამდენიმე ნაბიჯის სიშორეზე ვიღაცამ იკითხა
ხმამაღლა:
კათალიკოსი თუ ბრძანდებაო აქ?
კათალიკოსმა ეს გაიგონა და გაიოზს უჩურჩულა: ჩემი აქ ყოფნა არავის ამცნოთო.
ვიდრე მოხუცი გაიოზ წამოდგომას შესძლებდა, შავანაფორიანმა გაარღვია
ბერებისა და მორჩილების ბრბო, თავს წაადგა კათალიკოსს.
ქედმოდრეკილი მიეჭრა ეზოსმოძღვარი, თავისი მარადსველი, მსუქანი
ტუჩებით დაულოშნა მარჯვენა, მერმე კრძალვისაგან აცახცახებული უკუდგა და
მოახსენა:
მეფე სადარბაზოდ იწვევსო შენს მეუფებას.
მელქისედეკი დააფიქრა განმეორებით მიპატიჟებამ, ასე გაიფიქრა: ფარსმან
სპარსის ამბავი აწუხებსო.
მელქისედეკს ფრიად არ მოსწონდა ამ «საეჭვო უშჯულოს» ყოფნა მეფის კარზე,
მით უმეტეს, არავინ იცოდა დაბეჯითებით, მართლაც სპარსი იყო იგი, სარკინოზი
თუ ბერძენი?
ფარსმან სპარსი შერქმეული სახელი უნდა ყოფილიყო, არსებითად ნამდვილი
მისი ვინაობა და სადაურობა არავინ უწყოდა.
ყოველი ენა, ყოველგვარი სჯულის კანონი ზედმიწევნით იცოდა: ქართული,
არაბული, თურქული, ირანული და ბერძნული.
ჯერ კიდევ ბაგრატ კურაპალატს აუხირდა მელქისედეკი ამ «წარმართის» გამო,
მერმე ის იყო მოანათვლინა მეფემ ორმოცდახუთი წლის კაცი.
ეკლესიაში სიარულითა და მარხულობით თავს არიწუხებდაფარსმანი.
მსტოვარ ბერებს ამბავი მიჰქონდათ კათალიკოსთან, ჩუმჩუმად დასცინისო
კიდევაც ქრისტეს სჯულს. მარიამის უხრწნელობის დოგმას აპამპულებდა თურმე და
როცა თრიაქით დათვრებოდა, მოურიდებლად ხითხითებდა: ღვთისმშობელს იმდენი
შვილი ჰყოლია, რამდენიც ანგელოსი დაეტევაო ნემსის წვერზე.
ეს ოხუნჯობაც ორპირულად იყო მოსაზრებული. თუ ეტყოდნენ, ნემსის წვერზე
ბევრზე ბევრი ანგელოსი დაეტევაო, იგი მიუგებდა: თქვენ არ გცოდნიათ ანგელოსი
კაცისოდენა რომ არისო, ხოლო თუ ვინმე მიუგებდა, საერთოდ ანგელოსს როგორ
დაიტევსო ნემსის წვერი, − თქვენ არგცოდნიათ ანგელოსი უხორცონირომ არიანო.
მერმე მოჰყვებოდა იმდენს ანგელოსების უხორცობის გამო, თავბრუს დაახვევდა
მსმენელს.
როგორც ყოველ ავანტჲურისტს (და შუა-საუკუნეებში ისინი გაცილებით მეტნი
იყვნენ, ვიდრე ჩვენს დროში), მასაცრამდენიმე ხელობა ჰქონდა მომარჯვებული.
უკანასკნელად მზის საათების მოწყობას მიჰყო ხელი, დაეთრეოდა
საერისთავოებში, მზის საათებს აწყობდა, მთვარის «ხელთაის» სწერდა, ხანდახან
ნადიმებზე მიიწვევდნენ, როგორც ხუმარას და მოცლილს, მოხუც აზნაურებს
აცინებდა, ყოველ სარწმუნოებას აპამპულებდა იდუმალ (რათა საკუთარი დაემალა),
ყოველი ეროვნების კაცს ამასხარავებდა (რათა საკუთარი არგაემხილაროგორმე).
კათალიკოსი დიდხანს ეძებდა რაიმე საბაბს, არსებითს, რათა მცხეთიდან მისი
გაძევება მოეთხოვნა მეფისაგან და ახლა გახარებული იყო მელქისედეკ, რომ სწორედ
ეზოსმოძღვარმა მიაწოდა მას ასეთი, ფრიად გამოცდილმა ჭორიკანამ და მოენემ.
ფარსმან სპარსი დედათა მონასტერს შესჩვეოდა, მცირეწლოვან, მორჩილ
ქალწულებს საჩუქრებით გაიტყუებდა მთავართა სანათლოის ერთ ბნელ ქუჩისკენ, სადაც გაუქმებული ბაზილიკის უკან, ბნელ სენაკში ცხოვრობდა თავათ, და ნამუსს
ახდიდა თურმე.
უკანასკნელად ფანასკერტელის ქალისთვის დაედგა თვალი. ცამეტი წლის
გოგონა ძალით გაეხრწნა (იგი ეზოსმოძღვარის ნათესავი აღმოჩნდა).
თუ აფხაზეთიდან, კლარჯეთიდან და ფხოვიდან ჩამოყვანილ მონათა შვილების
გაუპატიურებამ დაუსჯელად ჩაუარა ფარსმანს, ფანასკერტელი დიდი აზნაური იყო
და აქ უეჭველად მოძებნილი იყო ის ფონი, რომელსაც მკრეხელი ფარსმანი უცილოდ
უნდა დაეხრჩო.
გამოძიება დასრულებული იყო, მაგრამ ჯერ სხალტბის ეკლესია არ მოეთავებინა
ფარსმანს და კათალიკოსი ჯერ არ აპირებდა საქმისთვის მსვლელობის მიცემას,
მეფესთან შეხვედრასაც ამიტომ გაურბოდა, ვაჲთუ გიორგიმ შემავრდომოსო
ფარსმანი.
ეზოსმოძღვარის პირით შემოთვლილ ხელმეორედ წვევას, ცხადია, ვერ
გაექცეოდა მელქისედეკი. ოდნავ გულნაწყენი იყო ამ მიპატჟებით, მაგრამ ერთბაშად
გადასწყვიტა დაესწრო როგორმე მეფისათვის და დაბეჯითებით მოეთხოვა ამ ბილწი
წარმართის დასჯა.
VI
დარბაზში ფეხი შესდგა თუ არა უსიამოდ შეიშმუშნა მელქისედეკი, ტაბლას
გარს მოსხდომოდნენ გიორგი მეფე, ზვიად სპასალარი დაფარსმან სპარსი.
დარბაზის შუაგულში მიწვეულს უსიამო სუნი ეცა, ეს არიყო ხანდაზმული სუნი
ქონისა, არამედ რაღაც მურტალი, უცნაური სუნი.
ეგებ ამ წარმართს უდიოდესო, გაიფიქრა მელქისედეკმა და მიესალმა
დამხვდურთ.
სამივენი ზეწამოიჭრნენ, სპასალარმა სელი დაუდგა, მეფემ დაბრძანება სთხოვა.
ყველანი დასხდნენ, მხოლოდ ფარსმან სპარსი ფეხზე დარჩა და უცდიდა
კათალიკოსიროდის უბრძანებდა დაჯდომას.
მელქისედეკი ტაბლას დააჩერდა, ამინაშატის ხატსა და ძელიცხოველის ჯვარს
მოჰკრა თვალი.
გიორგიმ მოიკითხა კათალიკოსი, მადლობა მოისმინა მისგან, შემდგომ ამისა ეს
უთხრა:
«შენ გიბრძანებია, უნეტარესო, ნააღდგომევს მამამზის საერისთავოში მივალო.
ეს ხატი (თვალით აჩვენა ამინაშატის ხატი) მამამზეს მიართვი ჩემგან, ხოლო
ძელიცხოველის ჯვარი - ჭიაბერს».
მელქისედეკმა შენიშნა, ლუსკუმიდან ამოღებული იყო იგი.
«ჩემი სახელით უბრძანე, შენს თვალწინ ეამბორონ ორივენი ჩემგან ნაძღვენ
ხატსა და ჯვარს, კოლონკელიძესთან ყოველივე კავშირი გასწყვიტონ, კოლონკელიძეს
ჩვენ მოვუვლით (ესა სთქვა და სპასალარს გადაჰხედა).
უბრძანე ქრისტეს სჯულს დაუბრუნდნენ, თავისი ქალი კატაი ტაოელ აზნაურს
ტარიჭისძეს მიათხოვოს მამამზემ და არა ტოხაისძეს, იმ მელაძუა სახლთუხუცესს.
ჭიაბერმა არ გაბედოს კოლონკელიძის ქალის შორენას შერთვა (ესა თქვა და მუშტი
დაარაკუნა ტაბლაზე მეფემ), თორემ ერთი თვის შემდეგ ქორსატეველას ციხეს
შემოვეწყობი ჩემის ლაშქრითა, ჭიაბერსა და მამამზეს თავები არშერჩებათ მხრებზე».
მტკიცედ, აუღელვებლად სთქვა მეფე გიორგიმ და მზერით ამცნო კათალიკოსს,
თუ ასე არმოხდა, შენი ლოცვა-კურთხევა ვერას უშველისო განდგომილთ. კათალიკოსს ეზოსმოძღვარის ნაჩურჩულევი გაახსენდა, მამამზის წასვლის
შემდეგაც ჯარის გაგზავნას აპირებენო ქორსატეველას ციხეში, მეფის ნათქვამი რა
ისმინა, გაუხარდა, თათბირნი ჩემნი შეუწყნარებიაო გიორგის. ავადმყოფობა
მოძალებული ჰქონდა, მაგრამ სისხლისღვრის ჩამოვარდნას საერისთავოში წასვლას
არჩევდა.
თავი აიღო მელქისედეკმა, კმაყოფილი სახით თანხმობა ამცნო სიტყვის
დაძვრამდის გიორგის; წარბშეყრილი და მოღუშული იჯდა ზვიად სპასალარი,
ფარსმან სპარსი კვლავ ფეხზე იდგა, დაქანცულობას ვაგლახად დაეღრიჯა მისი
დამჭკნარი და ქოსა სახე.
VII
მეორე დღესვე ქორსატეველას ციხისაკენ დიდძალი ამალით გაემგზავრა
მელქისედეკი. ოთხი ეპისკოპოზი იახლა: იშხნელი, მაწყვერელი, ანჩელი და
მტბევარი. ორასზე მეტი ხუცესი და ბერი, ბერთა შორის თორმეტი გამოცდილი
მსტოვარი გაატანა სპასალარმა კათალიკოსს, ბერის ჩოხაში გამოწყობილნი.
მათ დაწვრილებით უნდა შეესწავლათ ერისთავის კარისა და საერისთავოს
ცხოვრების ყოველი საიდუმლო და კათალიკოსის მობრუნებამდის საჩუქრად
მოეხსენებინათ მეფისათვის.
ამ პროცესსიას ჯვარის მტვირთველნი მიუძღოდა წინ, ამინაშატის ხატი და
ძელიცხოველი მიჰქონდა თან.
ქორსატეველამდის ექვსიოდე ეჯი უკლდათ, როცა მამამზე ერისთავი დიდის
ამალით შემოეგება ქრისტეს მოსაყდრეს წინ.
თვალი მოჰკრა თუ არა მღვდელმთავარს, მამამზე მყისვე დაქვეითდა, ისრის
მისაწვდენი ადგილი ფეხით გამოიარა თავისი სახლთუხუცესის ტოხაისძის
თანხლებით, მიუახლოვდა, მუზარადი მოიხადა და ეამბორა ხელზე საპატიო
სტუმარს.
კათალიკოსი ოქროს ზანზალაკებით მორთულ ჯორზე იჯდა და ასე მიდიოდა
ბზის ტოტებით მორთულ გზაზე. ხეობის უბეებში მოგროვილი თავშიშველა მონები,
დედაკაცები, ბავშვები, ქადაგები და მათხოვრები უკან მისდევდნენ ამალას, მკერდზე
მჯიღს იცემდნენ, გალობდნენ ოსანას.
მამამზემ შავლეგ ტოხაისძეს წამუყო, ორივენი კვლავ შესხდნენ ცხენებზე და
უკან მოექცნენ პროცესიას.
იჯდა თორიანი გოლიათი ჩალისფერ იაბოზე, თავის უზარმაზარი ცხენის
დაცქვეტილ ყურებს შორს გადახედავდა ჯორზე დაყუნცულ ჩია ბერიკაცს,
შავჩოხიანი ბერების ლაშქარსა და მათ წინ მდებარე ცარიელ გზას. აღელვებული
ცქმუტავდა უნაგირზე.
მოღუშულმა ერთბაშად კისერი მიიდრიკა გვერდით მომავალ მხედრისაკენ და
ეკითხება ტოხაისძეს:
«რად იგვიანებს, თუ იცი, ჭიაბერი, შავლეგ?»
«ჭიაბერი და მისი ამალა მზად იყვნენ, რა მოგახსენოთ, ერისთავთ ერისთავო!»
«უბედურება ის იქნება, თუ ჭიაბერი გაჯიქდა ისევ და არშეეგება კათალიკოსს».
თითქმის ჩურჩულით სთქვა მამამზე ერისთავმა. ცხენს წაუტლაშუნა მათრახი.
ამის თქმა მოასწრო მამამზემ და ადგა გზის ასაქცევთან ბუღი. თავისი გაჯაგრული, შავი მარჯვენა თვალზე მიიჩრდილა შავლეგ ტოხაისძემ და
მზერა მისი ანაზდეულად მისწვდა მუზარადებისა და თორ-აბჯარის ლაპლაპს
შორეულ მზვარეში.
«მოდიან, მოდიან»... წამოიძახა ტოხაისძემ. მამამზემაც იფარა ხელისგული,
მაგრამ ვერაფერი დაინახეს მისმა თელგამიანმა, ჭროღა თვალებმა, რომელნიც
დათვის მიერ დატორვის შემდეგ არაპირებდნენ სავსებით გაჯანსაღებას.
«ჭიაბერია, ჭიაბერი, ერისთავთ-ერისთავო», სთქვა ტოხაისძემ და გაჰქუსლა
თავის ძუძუმტეს შესახვედრად ცხენი.
«უთხარი უეჭველად ემთხვიოს კათალიკოსს ხელზე», დააბარა სახლთუხუცესს
მამამზემ. ვიდრე ტოხაისძე სადავის მოკრებას მოასწრებდა და დეზს ჰკრავდა ცხენს.
ზუჩიანი, თორიანი მხედრები ქევქევით მოაჯირითებდნენ ცხენებს, როცა
კათალიკოსის ამალას გაუსწორდნენ, დაწინაურდა ოქროს მუზარადიანი, მშვენიერი
ვაჟკაცი, დაქვეითდა და მეაბჯრეს მიუგდო ცხენი.
მუზარადი მოიხსნა, თავთუხისფერი კულულები გადმოიღვარა მის მაღალ
შუბლზე. დიდრონი, ცისფერი თვალები მიაშტერა კათალიკოსის დალეულ
ავადმყოფურ სახეს, ღილივით წვრილსა და ციმციმა თვალებს. თავისი გოლიათური
მარჯვენა გაუწოდა სტუმარს. ზიზღნარევი ძრწოლით აღვსილმა თავი მოიდრიკა,
ცივად ეამბორა მის დამჭკნარსა და გრძელ თითებს (ამ წუთში ფეხზე მდგომარე
ჭიაბერი გაცილებით უფრო მაღალი მოსჩანდა, ვიდრე ჯორზე მჯდომარე
მელქისედეკ კათალიკოსი).
VIII
დამრეცილი გზა სულ მაღლა და მაღლა მიიწევდა. მელქისედეკი თავს ძლივს
იკავებდა ჯორზე. მოთავდებოდა ერთი აღმართი, ახლა მეორე დაიწყებოდა.
ავიდოდნენ მწვერვალზე, მხარმარცხნით გაუხვევდნენ, ისევ ახალ აღმართს
შეუდგებოდნენ, ისევ და ისევ.
ბოლოს გამოჩნდა ქორსატეველას ციხე-დარბაზი და საბრძოლო გოდოლები
სწორედ იმ მწვერვალზე, სადაც ამდენ ხანს მხოლოდ ღრუბლებს ჰხედავდა
კათალიკოსი.
ახლა კი ხანგრძლივად აღმასვლამ ისეთი უცნაური გულის ძგერა მოჰგვარა
მელქისედეკს, იგი ვეღარცღრუბლებს ჰხედავდა და ვეღარც ქორსატეველას ციხეს.
ცალ მხარეს სტეფანოზ ბერი მიჰყვებოდა ჯორით, ცალი მკლავი მამამზეს ეჭირა,
გაფითრებული მელქისედეკ მიცვალებულივით იჯდა ჯორზე და ყოველ წუთში
ელოდა ძირს ჩამოვარდნას.
უკვე ქორსატეველას პირველ გოდოლს მიადგნენ, მაგრამ მელქისედეკმა
სავსებით დაჰკარგა ცნობიერება და ოთხმა ბერმა ხელით ჩამოიღეს იგი უნაგირიდან.
მამამზის მეუღლე ბორდოხანი ფანატიურად მორწმუნე იყო, იგი შორიდან
თაყვანს სცემდა მელქისედეკ კათალიკოსს, როგორც «შესანიშნავ მწყემსს
ქრისტეანობისას და ეკლესიათა დიდ აღმშენებელს».
პირველ გოდოლთან დაუხვდა იგი კათალიკოსს თავის შიმუნვარებითა და
მოახლეებით. როცა სულთმობრძავი მღვდელმთავარი ჯორიდან ჩამოიღეს,
მანდილოსნები მისცვივდნენ მას.
ზოგი ხელ-ფეხზე ეამბორა კათალიკოსს, ზოგიც ტანისამოსის კალთებს
უკოცნიდა. ორხოვით, ფარდაგებით და ნატებით მორთულ დარბაზში შეიყვანეს
კათალიკოსი და ტახტზე დაასვენეს.
მამამზე ფრიად შეშფოთებული იყო, რადგან კარგად იცოდა, მეფე გიორგი
უთუოდ ჭიაბერს შესწამებდა კათალიკოსის სიკვდილს და ეს უცილოდ
გაამძაფრებდა ისედაც გამწვავებულ ურთიერთობას.
ბორდოხან, ერისთავის მეუღლე, ღაწვებს იხოკდა, მთელი სიცოცხლე იმის
ნატვრაში იყო, მელქისედეკ კათალიკოსი თვალით ენახა ოდესმე.
სამგზის წავიდა მის სანახავად მცხეთას და სამგზისვე ხელი მოეცარა,
მელქისედეკი ხან უფლისციხეს აღმოჩნდებოდა წასული, ხან არტანუჯის ეკლესიების
ასაშენებლად და მოსაკაზმავად.
ახლა უჩვეულო ბედნიერებას ეღირსა ბორდოხან, მელქისედეკ კათალიკოსი
ქორსატეველას ციხე-დარბაზს ეწვია, მაგრამ უკვე სულთმობრძავი და განწირული.
ცამეტი წლის კატაი გაოცებული შესცქეროდა ატირებულ დედას და ვერ გაეგო,
თუ რად აწუხებდა მას ამ ჩონჩხადქცეული მოხუცის სიკვდილი?
ბორდოხან ძველი ქართველი მანდილოსნების დარად აქიმობაში განსწავლული
იყო ფრიად. ერთი წუთი მოისაზრა, მებადური ბიჭები ჩააგზავნა არაგვში და
ორაგულის ლიფსიტები დააჭერინა საჩქაროდ.
დიდხანს უზილეს ცივი ტილოთი გულ-მკერდი კათალიკოსს ბორდოხანმა და
მისმა უფროსმა დამრუსუდანმა, გონს მოიყვანეს ძლივს.
მამამზემ თავათ შემოიტანა ლანგარზე დაწყობილი ცოცხალი ლიფსიტები.
ადგა ბორდოხან ერისთავი, საკუთარი ხელით დააცალა ლიფსიტებს ფრთები,
ისე, როგორც კარაბადინში ჰქონდა ეს წამლობა ამოკითხული, და თორმეტი ლიფსიტა
სათითაოდ გადააყლაპინა მელქისედეკს, სულ რამდენიმე წუთში კათალიკოსი
გამომჯობინდა.
ბორდოხან ფერხთით დაუვარდა მელქისდეკს, რელიგიურ ექსტაზში შესული
სტიროდა და ტანისამოსის კალთებს უკოცნიდა კათალიკოსს.
გულამრეზილმა ჭიაბერმა ვერ აიტანა ასეთი უსიამო სურათის მზერა. მამას
უჩურჩულა: პურობის დაჩქარებისათვის ვიზრუნებო, და მყისვე გავიდა დარბაზიდან.
კათალიკოსი წამოდგა. მიიხედ-მოიხედა და ვერსად ნახა ხატები და ჯვრები
გარშემო კედლებზე.
მოაგონდა მსტოვარი ბერების მოტანილი ცნობა, - ქორსატეველას ციხე-დარბაზი
გაძარცვესო წარმართმა ფხოველებმა. ჯვრები და ხატები ხმლებისა და სატევრების
შესამკობად გადაადნესო.
ჯვარის მტვირთველს ვაშკარანების გახსნა უბრძანა.
მამამზეს წამუყო და ჭიაბერი ახმობინა.
ჭიაბერი შემოვიდა და უჩურჩულა მამას: პურობისათვის მზად იყავითო.
მცირეწლოვანი კატაი შემოუძღვა შიმუნვარებს, პირსახოცი მხარზე ეფინა.
თავმოდრეკილი მივიდა კატაი, ხელზე ეამბორა კათალიკოსს, შემდეგ თავათ
აიღო სურა და ხელი დააბანინა ჯერმელქისედეკს, შემდეგ ოთხივე ეპისკოპოზს.
ხელის ბანა რომ მოთავდა, ამინაშატის ხატი აიღო კათალიკოსმა, გადასცა
მამამზეს, მის წინაშე მონურად ქედმოდრეკილს, და დასძინა: მეფემ გისახსოვრათო.
მამამზემ დაიჩოქა ბალღივით, ჯერ მუხლზე ემთხვია. შემდეგ ხელზე, მერმე
ამინაშატის ხატს აკოცა და ფარისევლური სასოებით ჩაიკრა იგი მკერდში, ისევ
გამოიღო და ხელახლა ემთხვია.
ახლა ჭიაბერი მოიხმო კათალიკოსმა, შორიახლო მდუმარედ მდგარი. როცა ეს ოქროსკულულებიანი გოლიათი ეახლა, ჰაერში ჯვარი გადასახა
სახეშეჭმუხვნილმა მელქისედეკმა, მერმე ძელისცხოველის ჯვარი ამოიღო
ლუსკუმიდან, დააცქერდა მის ფერხთით დამუხლულის თავთუხისფერ კულულებს
და მკაფიოდ სთქვა:
«მეფედ მეფემან გიორგიმ, აფხაზთა და ქართველთა, რანთა და კახთა ბატონმა
გიბრძანა, ერისთავთ-ერისთავო, ჭიაბერ»... − თანაც შთაგონებულად ზეასწია ხელი.
«მეფეთ მეფემან გიორგიმ გიბრძანა, − განიმეორა მტკიცედ და ხმა აუკანკალდა
კათალიკოსს, − განაგდო ეშმაკეული, ქრისტეს შჯულად მოიქცე კვლავ და
მოკრძალებით ემთხვიო ამ ძელიცხოველსა».
ეს უთხრა და ზედ ტუჩთან მიუტანა ჯვარი მისფერხთით დაჩოქილს.
ყველანი თავჩაქინდრული შესცქეროდნენ ამ სცენას, ბორდოხან კუთხეში
დაჩოქილი სტიროდა ბალღივით, მოხუცი აზნაურებიც ფეხზე იდგნენ და სასოებით
ისმენდნენ კათალიკოსის ქადაგებას, რომელშიაც მელქისედეკი აფრთხილებდა
ყველას, ვისაც რაიმე წილი სდებოდა ფხოველთა მიერ მოწყობილ ამბოხში,
ემუქრებოდა ძელიცხოველის სახელით.
შავლეგ ტოხაისძე განმარტოებით მიყუჟულიყო ბნელ კუთხეში, ბრაზმორეული
აკრიჭინებდა თავის წვეტიან, ნადირისებურკბილებს.
ჭიაბერი ზიზღნარევი ძრწოლით ემთხვია ჯერ ჯვარს, შემდეგ კათალიკოსის
მარჯვენას. წამოდგა თუ არა იგი, მელქისედეკმა დაოკებული ბრაზის ნატამალი
დაიჭირა მის მშვენიერ, ცისფერ თვალებში.
IX
პურობის დროს იშხნელი, მაწყვერელი, ანჩელი და მტბევარი მიუსვეს
კათალიკოსს მხარმარჯვნივ, ხოლო მხარმარცხნივ თავათ მამამზე მიუჯდა, მის
გვერდით ბორდოხანი და ჭიაბერი დასხდნენ.
შავლეგ ტოხაისძე და თორმეტი აზნაური არაგველნი მკლავწაკარწახებულნი
ემსახურებოდნენ საპატიო სტუმრებს.
მამამზე თავათ აწვდიდა კათალიკოსს ხან ზურგიელს, ხან ჭანარს, ხან მურწას,
რადგან მელქისედეკმა გახსნილების შემდეგაც თევზის გარდა არა ინდომარა.
ისევ წამოდგა მამამზე და ახლად შემწვარი კალმახი მოართვა სტუმარს.
ჭიაბერი მამისაკენ გადაიხარა და უჩურჩულა: ღვინო მემწარა, წავალ და
გამოვაცვლევინებო ღვინოს.
ეს სთქვა და დარბაზიდან გავიდა.
ისევ გაუწოდა კალმახით სავსე ლანგარი მამამზემ სტუმარს, უქებდა არაგვის
კალმახს, რაც უფრო აღმა ამოყვება კალმახი მდინარეს, მით უფრო გემრიელიაო იგი.
ახლა ქვირითობა იწყება მალე და თუ შენი მეუფება დიდხანს დაყოვნდება
ქორსატეველას ციხე-დარბაზში, ყოველდღე ახალ ქვირითსა და კალმახს მოგართმევო.
ერთბაშად კალმახის ამბავი დააგდო მამამზემ და ძელიცხოვლის ჯვარის გამო
დაუწყო საუბარი. გამიგონია ამ ჯვარს დიდი სასწაულები მოუხდენიაო კლარჯეთში -
იმერხევში ეკლესია დაქცეულა მიწისძვრის დროს, ყოველივე შემუსრულა
საკურთხეველში, ხოლო ძვირფას ლუსკუმაში ჩადებული ძელიცხოველი უვნებლად
გადარჩენილიყო.
კათალიკოსი კალმახს ჭამდა, მდუმარედ ყურს უგდებდა ნაუბარს.
როცა ძელიცხოველის ჯვრის სასწაულების ამბავი მოათავა მამამზემ,
მელქისედეკმა თავი დაუქნია, - დაუმოწმა, ეს ასე ჭეშმარიტად აგრე მოხდაო. მამამზემ ეს ამბავი აღარ განაგრძო, თუმცა იმ ჯვარის მცხეთაში კვლავ
ჩამოტანის ისტორიაც ჰქონდა გაგონილი ეზოსმოძღვრისაგან. ერთბაშად ეს ამბავიც
დააგდო და თითქმის ჩურჩულით ეუბნება მელქისედეკს:
«ჩემს აქ არ ყოფნაში წყეულ ფხოველებს დაუქცევიათ ჩემი საერისთავო, შენო
მეუფებავ, ეკლესიები გადაუწვავთ, ჩემი ვაჟი ჭიაბერი და სახლთუხუცესი ტოხაისძე
ჯარით შეგებებიან წინ, სასტიკი ბრძოლა გაუმართავთ, მაგრამ ფხოველნი განა
მარტონი იყვნენ? მტრის სიმრავლისაგან ოტებულნი უკუქცეულან და
ქორსატეველაში ჩაკეტილან ჩვენები.
მერმე წყარო მოუწყვეტიათ უსჯულოთა, ციხე აუღიათ, დარბაზები
გაუძარცვავთ, არც ერთი ხატი, არც ჯვარი შეგვარჩინეს მამა-პაპათა დანატოვარი».
მელქისედეკმა კალმახს თავი წასჭამა, მცირე ხანს ღეჭავდა ლუკმას უკბილო
ბერიკაცი, მერმე აცახცახებული ხელით ფხა გამოიღო პირიდან, თეფშის ლინგზე
დააწყო, მამამზეს მიუბრუნდა და ეუბნება:
«მეფე გიორგის ეს ყოველივე წვრილად მოხსენდა თავის დროზე. ეს იყო, შენ
დათვმა დაგტორა, მეფემ პატივი დაგდო, როგორც საპატიო სტუმარსა და ავადმყოფს,
ამიტომაც არგაგიმხილეს».
შემდგომ ამისა ისევ დაითრია მელქისედეკმა მოზრდილი კალმახი, ისევ წასჭამა
თავი.
მამამზე ლიქნიდა კათალიკოსის წინაშე მრავალი ფიცითა და აღთქმითა. მეფის
მზესა და ბაგრატ კურაპალატის სულს იფიცავდა. ჩემს ხელში დალია ბაგრატ
კურაპალატმა სული ფანასკერტელის ციხეში, მე და ზვიად ერისთავს ჩაგვაბარაო
მცირეწლოვანი გიორგი და მთელი საქართველოს ბედი.
ბაგრატმა ჩამომართვაო სიკვდილის წინად ფიცი და ამ ფიცის ერთგული ვარო
დღემდის. მე და ჩემი თანამეცხედრე ბორდოხან დღე და ღამეს ლოცვაში ვატარებთო,
მეუფეების შენის მიწა ვართო, მე და ჩემი მეუღლე, ჩემი ვაჟი ჭიაბერი და ქალი კატაი.
ეს საუბარი არა ჰქონდა მოთავებული მამამზეს, როცა კათალიკოსმა მამამზის
წინაშე მდებარე ლანგარისაკენ გამოიხედა რადგან იშხნელსა და მაწყვერელს მუსრი
გაევლოთ კალმახისათვის.
მამამზეს სიტყვა გაუწყდა პირში და როცა ახალი ლანგრით მიართმევდა
კათალიკოსს კალმახს, მელქისედეკმა ღილივით წვრილი და შავი თვალები შეაგება
ისრიმისფერ თვალებს, მამამზის დაფანჩვულ წარბებს ქვეშ აწრიალებულთ.
ბორდოხანმა შენიშნა ჭიაბერის გასვლის შემდეგაცრომ არგამოსცვალესღვინო.
გაოცდა: რად იგვიანებსო ამდენ ხანს? მელქისედეკის გასაგონად ბოდიში
მოიხადა და დარბაზიდან გავიდა. კათალიკოსმა ხელახლა აიღო მოზრდილი
კალმახი ამასაც წასჭამა თავი და მასპინძელს მიუბრუნდა:
«მეფეთ მეფე გიორგი სულგრძელია. იგი დიახაც ისმენს თათბირთა ჩემთა.
რამეთუ არა ბრძანებულ არს უფლისაგან მახვილის აღებაი. ესე ხამს ქრისტიან
მეფეთა და ეკლესიის მწყემსთა სახარებითა მაცხოვრისათა და ჯვარითა პატიოსანითა
უჩვენონ ქვეშევრდომთა თვისთა გზაი ჭეშმარიტ, მიმყვანებელი ცხოვრებად
საუკუნოდ, რათა ძალმან ძელისაცხოველისამან განანათლოს ბნელი ცთომილების
გზაზე შემდგართა გულში.»
ეს სთქვა კათალიკოსმა და დარბაზში ბორდოხანი შემოიჭრა, ჭიაბერი კვდებაო,
გაოგნებულმა შეჰკივლა და გაიქცა.
სტუმრები წამოცვივდნენ, ვიდრე იშხნელი და მაწყვერელი ჭიაბერის საწოლ
დარბაზში გაიყვანდნენ კათალიკოსს, ჭიაბერს უკანასკნელი სუნთქვა გასცლოდა უკვე.
ტოხაისძე თავზე წამოდგომოდა და აპატიოსნებდა ცხედარს. ავიაო, დაიბუხუნა მამამზე ერისთავმა და მისი გოლიათური სხეული დაგორდა
იატაკზე.
გაფითრებული მელქისედეკი დააშტერდა მიცვალებულს, უკვე ჩამქრალიყვნენ
მისი მშვენიერი, ცისფერი თვალები.
წესის აგებისას ამოიღო კათალიკოსმა პაწია, ჩალისფერი ლოცვანი და
აბუტბუტდნენ მისი დამჭკნარი ტუჩები...
...«ავაზაკთა შორის ჯვარს ეცვი, მხსნელო, დაისაჯე ძელითა ცხოველითა,
სიკვდილი მოჰკალ უკვდავმა სიკვდილითა, სამდღე დაფლობილმან ხორცითა,
ბნელი განაქარვე ნათლითა».
ბორდოხან ლოყებს იხოკდა, მდუღარე ცრემლით მისტიროდა შვილს, უკოცნიდა
ჩაცვენილ თვალებს, ხანაც კათალიკოსს დაუვარდებოდა ფერხთით, ფეხზე ეხვევოდა,
ევედრებოდა: აღადგინეო ჩემი საყვარელი შვილი, ისე, როგორც ქრისტემ - ლაზარე.
გაოგნებული მამამზე თავში იცემდა ორივე ხელს, ცრემლი გაშრობოდა
სრულიად.
მხოლოდ შავლეგ ტოხაისძე იდგა გულზე ხელდაჭდობილი დასისხლიანებული,
ამღვრეული თვალებით მისჩერებოდა კათალიკოსს და მის გულში წყალგადასხმულ
ნაღვერდალივით შიშხინებდა მელქისედეკის მიერ წარმოთქმული ლოცვის ერთ-
ერთი ლექსი:
...«დაისაჯე ძელისცხოველითა? ვის გულისხმობდა კათალიკოსი, ჭიაბერს თუ
ქრისტეს?»...
პანაშვიდის გათავების უმალვე ერისთავების სახლეულმა და სტუმრებმა იწამეს,
რომ კლარჯეთელმა ძელიცხოველმა მორიგი სასწაული ჩაიდინა ჭიაბერის მოკვლით.
თავად მამამზეც შედრკა, მანაც დაიჯერა ეს სასწაული. მისი აზრით ახლა
ტოხაისძის, კოლონკელიძისა და მისი ჯერი იყო მომდგარი, მაგრამ უეცარი
სიკვდილი სანატრელად უჩნდა ვაჟკაცი შვილის დამკარგველ მოხუცს.
ანაზდად გამოიცვალა, მოტყდა მამამზე, ახლა მთლად ფეხქვეშ ეგებოდა
კათალიკოსს და მის ამალას.
იმ ღამესვე აღსარების ნება სთხოვა მელქისედეკს და აღიარა თავისი და
ჭიაბერის თანაზირობაფხოველთა ამბოხში.
X
ქორსატეველას ციხეში კათალიკოსის ჩასვლამ (უკეთ რომა ვთქვათ,
ძელიცხოველისამ) და ჭიაბერ ერისთავის სიკვდილმა შიშის ზარი დასცა კავკასიონის
წარმართებს.
ქრისტიანები წელში გასწორდნენ, დილეგებიდან ამოიყვანეს ფხოველთა
ამბოხის დროს შეპყრობილი ხუცები და მედავითნენი, ყველა, ვინც ცოცხალი
გადაურჩა ხალხისრისხვას.
ცრუმორწმუნებას ფრთები შეესხა, აგრე ამბობდნენ: ძელიცხოველი მოდისო
კათალიკოსის თანხლებით, კერპები და ბომონები მის გამოჩენისას ცამტვერდებიან,
წარმართნი ემთხვევიან თუ არა, მყისვე განუტევებენო სულს.
მელქისედეკ კათალიკოსი სისასტიკით არ იყო ცნობილი, მას მთელს
საქართველოში სახელი ჰქონდა მოხვეჭილი, როგორც ეკლესიათა მშენებელსა და
უებრო ასკეტს, ძელიცხოველს გაცილებით უკეთ იცნობდნენ მთეულნი. თავდაპირველად ვახტანგ გორგასალსა ჰქონდა იგი, როგორც «საომარი ჯვარი»;
წინ უძღოდა მეფის ლაშქარს, როცა კავკასიონი გადალახა ვახტანგმა და «დიდმა
მთებმა შეჰქმნეს დრეკა».
ალანნი, წანარნი და ღალღაი უცნაურ ლეგენდებს სთხზავდნენ მის სასწაულთა
გამო.
ლუსკუმიანად ცხრა გირვანქა იყო ძელიცხოველი, სამნახევარი წყრთის
სიმაღლისა და წყრთა-ნახევრის განისა.
ლეგენდების მიხედვით, სვეტიცხოველის ხისაგან უნდა ყოფილიყოს იგი იმ
ეპოქაში გაკეთებული, როცა წარმართული ხის კულტი შეიგუა ქრისტიანობამ.
ძელიცხოველს სხვადასხვა საუკუნეში შემოვლილი ჰქონდა მთელი საქართველო
ნიკოფსიიდან დარუბანდამდის.
ერთი მემატიანის ცნობით ეს ჯვარი დაკარგულა სწორედ იმ დღეს, როცა
ხაზარებმა პირველად აიღეს ტფილისი.
აშოტ კურაპალატს უტარებია სარკინოზების წინააღმდეგ ომებში ძელიცხოველი,
ბოლოს საბერძნეთში განტოლვილს თან წაუღია იგი. ბიზანტიაში პატიოსანი
თვლებით მოაოჭვინა თურმე მისი ლუსკუმა.
853 წელს, როცა სარკინოზებმა ტფილისი აიღეს, კახაი და თარხოჯი მოჰკლეს, ეს
ჯვარი ბუღა თურქს ჩავარდნია ხელში.
ძელიცხოველს ბედი სწყალობდა: როცა მისი იმედით აღჭურვილი ერისთავები
და მეფეები გაიმარჯვებდნენ, მემატიანენი ჯვარს ადიდებდნენ, «ვითარცა
ძლევამოსილს», ხოლო როცა ისინი მარცხდებოდნენ, ჯარის სიმცირეს, ან
სტრატეგიულ მარცხს, რომელიმე სარდალს ან მეფეს აჰკიდებდნენ ხოლმე ბრალს.
ცნობილია, ადამიანები ღვთაებას უფრო იოლად აპატივებენ ხელის მოცარვას,
ვიდრე კაცთაგანს და სწორედ ამან შეუქმნა ვახტანგისეულ ძელიცხოველს ზვიადი
სახელი.
არაბებთან ბრძოლაში 50.000 ქართველი დაიღუპა ტფილისში, თავათ
ძელიცხოველიც «წარტყვენილ იქმნა», იმდროინდელ ჟამთაღმწერელს ჯვრისთვის არ
მოუკითხავს ბრალი.
მთიულეთში სალაშქროდ მიმავალ ბუღა თურქს მთეულებმა და ხვავებმა
მოუჭრეს გზა. «მოისრნა სარკინოზთაგან ურიცხვი» და თოვლის ქვეშ დაიღუპა
მრავალი.
ერთმა მენადირე მთეულმა არაგვის პირად დახოცილ სარკინოზების გვამთა
შორის დიდძალი ნაალაფარი და ერთი ვაშკარანი იპოვნა, ვაშკარანში სავსებით
გაძარცვული ძელიცხოველი, და ბაგრატ კურაპალატს მიუტანა უფლისციხეში.
სარკინოზების შემუსვრა მამაც მთეულთა და ზვავებს როდი მიაწერეს, არამედ
ძელიცხოველის ჯვარს.
ბაგრატმა ვერცხლით მოაჭედვინა მისი ლუსკუმა ოქრომქანდაკებლებს და
პატიოსანი თვლებით შეამკობინა კვლავ.
იმ ბნელ ეპოქიდან სულ მცირე ცნობები მოღწეულა ჩვენ დრომდის; მესხური
ერთი დავითნის მინაწერიდან ირკვევა: კიდევ ერთი ომი მოუგია ბაგრატ
კურაპალატს «მეოხებითა ძელისა ჭეშმარიტისათა».
ბარდას-სკლიაროსის შემუსვრისას ძელიცხოველი წინ უძღოდა თურმე თორნიკე
ერისთავის ლაშქარს.
ამის შემდეგ დიდხანს სდუმდნენ ჟამთაღმწერელნი ამ ჯვარის გამო. როცა
ბაგრატ III და გაგიკ სომეხთა მეფემ ზორაკერტთან შემუსრეს განძელი ამირაფადლონი, ეს გამარჯვება მოძმე ერების კავშირს როდი მიაწერეს, არამედ «ძალას
პატიოსანის ჯვრისას».
ბასილი კეისართან ატეხილ ომებში წინ უძღოდა იგი გიორგი პირველის
ლაშქარს, მაგრამ დამარცხებულმა მეფემ გული აიცრუა მასზე, გზაში ოლთისი დასწვა
და უკუიქცა.
ბერძნების ჯარის მეწინავე ჯვარისმტვირთველი შეეპყრათ ერთ ტყეში, ორი
წლის შემდეგ ტაოს კარში ეპოვნა ჯვარი ერთ ბერს, მაწყვერელისთვის მიეტანა,
მაწყვერელს კათალიკოსისათვის მიურთმევია. მერე ის იყო, ახალ წელს მეფეს
უკვლია მელქისედეკმა იგი.
როცა ამ ჯვარმა ბიზანტიონთან ომი ააცდინა გიორგის, ჭიაბერს სიცოცხლე
მოუსწრაფა და კავკასიონის წარმართებს შიშის ქარი შეჰყარა, გიორგის გული
მოუბრუნდა მისდამი.
შეძრწუნდნენ არა მარტო წინართა და არაგველთა აზნაურები, არამედ
ფხოველთა ხევისბერებიცა.
აურაცხელი ხალხი მიაწყდა ჭიაბერის ტირილს, ქელეხში თავმოყრილთა შორის
უმეტესნი ამ საოცარი ჯვრის საჭვრეტლად იყვნენ მოსულნი.
Комментариев нет:
Отправить комментарий